The riddle of religion deciphered? by Johan Braeckman

The riddle of religion deciphered?

Imagine it. We go back in time, the eighties of the twentieth century. It is a sultry summer evening. A spacecraft lands in your backyard. The passengers are from a planet which several light years away from us is . You just came outside to smoke a cigarette, that was common at the time. There step pin some extraterrestrial e creature s of the rig. Before you can obtain from your surprise, lay gene them that they share UlTma know a scientific expedition. Commissioned by them government they study the way of life of all intelligent organisms in our corner of the universe. It is not hard work, they admit . There were some relevant species in a neighboring solar system, but much scientifically meaningful material did not yield that. Intelligence is a trait that does not seem to be very common in the cosmos, despite the presence of billions of planets. Their hope to send home a compelling report is now entirely focused on us. By picking up radio waves, they cracked our language code. It was not that difficult.But it is not enough just to listen to the information we exchange. More is needed to really understand us. They also want to observe us in the wild. However, their time is limited. There are still some planets that may be worth a visit , a little beyond Proxima Centauri. After that it is a long journey back. They ask for your advice. What should they certainly study , as far as man is concerned ? What will people find exciting and exotic on the home front? What behavior does our species display that characterizes it the most? These are difficult questions with which they surprise you. You have to think about it. Would it be sex? Da ar we keep doing fairly often, compared to other types . For many it is a favorite pastime , perhaps for the aliens too? They can possibly film it, you never know that someone is interested in this on their planet? A little hesitantly you imagine, but even before you are done talking, they wave it away. Not nearly interesting enough. It is simply the way we reproduce, forge emotional bonds, show love, fight boredom, take revenge, climb higher and some other trivial things. All too simple and unimaginative . Cumbersome as well, and time and energy consuming. In addition, dangerous, with all those viruses and bacteria on Earth. They are looking for something they do not immediately understand; something mysterious, mysterious and seemingly inscrutable. It may look a little silly, as if the Earthlings, despite their undeniable intelligence, have neuronal connections that lead them to startlingly strange behavior. It must be a subject with which the researchers on their planet will be sweet for many generations to come. Something about which they can develop hypotheses and theories to test and verify on Earth. In short, something that could justify another scientific research trip to Earth, so that they receive funding from the Intergalactic Science Foundation .

You sink into thoughts and scratch your hair. What is so special about our species that it is considered important even on the other side of the cosmos ? Suddenly the answer seems obvious: religion. You try to explain it, but the a lien 's staring you not understanding. That is precisely why you know that you have the right subject. All the people know what is religion, but hardly anyone is there ever to stop which it comes into being. You do your utmost to be clear. It has to do with a god or gods, with special books, with creation and destruction, life and death, prayer and rituals, the supernatural and sacrifices, the sacred and sacred, things like that. It does not ring a bell with them . A God? Never heard of it. A creature which responsibility would be for the creation of the cosmos? What a bizarre concept. They find that very strange . O p their planet they have there a differential equation for. But their curiosity is stimulated. They want you to tell more. You like to do that, as a proud world citizen. But how do you get started? Are you trying to define religion? That is very difficult, you soon understand . There is no description about which everyone is an s . Religion has many qualities. Some of them are present in certain religions, but not in others. There are even those who don't even believe in a god . Others recognize so many that they cannot be counted. The alien scientists interrupt you. What exactly is that, a god? You realize that it is easier to use the word than to explain it. But in any case, it is a supernatural being who has special powers. It can intervene in the laws of nature, it can read thoughts and it has knowledge and wisdom that far transcends our own. As you talk, you realize that your explanation is also misleading. After all, people came up with an innumerable number of gods. Some of them have very human qualities. Their power is limited, their knowledge is limited and they have questionable morals. One god is far from the other. The aliens want to know if those gods really exist. Or maybe part of it, or just one? Can they look up one, maybe ask some questions? No, that is not possible, is your answer, although it is difficult to explain why not. Maybe , they politely suggest , because gods don't exist ? You explained that belief in gods group sbepaald is. One group thinks their god really exists, another group is sure that only the god they worship is not an imagination. Both groups think of each other that they believe in a non-existent god. All people are unbelievers when it comes to the gods of the other faith communities. There are plenty of gods that no one believes yet , you explain . They no longer belong to religion, but to mythology. The aliens find this very strange. Could it be that the gods that people still believe in will face the same fate in the future ? Yes, you can, admit it somewhat hesitantly. But how is it that so many know that these gods really exist, they want to know. You don't know an answer to that right away. You know that none of the arguments that were used before are now convincing. The so-called proofs of God , dating from the Middle Ages, have long been obsolete. Science found explanations for all kinds of issues that people used to attribute to God. While doing this with the aliens , it becomes clear that you largely agree on the knowledge we have gained on Earth with scientific methods. They apparently came to similar insights about the fundamental properties of the universe. They are very excited to hear that Homo sapiens knows what evolution is. They confess they didn't expect that. Just like ours, on their planet the understanding of the evolutionary mechanisms that shape life has only recently developed. They use the same methods as we do to acquire reliable knowledge: observation, theory, hypothesis testing, experiments, etc. They seem to work well both here and on their planet. Not only do all people with some knowledge agree on, say, the laws of thermodynamics and the speed of light, but we also appear to be on the same wavelength with the extraterrestrial scientists.

How different it is with religion. On our planet, this is mainly dominated by division, struggle and confusion . O p their planet know she's not even what religion . You quote the argument that people need religion to be able to do the right thing. They are baffled. Does that mean, they ask, that someone who is no longer religious will inevitably become a criminal? Or that all people were bad guys, before religion existed ? No, that is not the case, you indicate. You will discuss the contents of the so-called sacred books, as well as the history of religions. It appears strangely and unmistakably, that religion people regularly incites atrocities . Religion can mean love and peace, but especially for those who belong to their own religious group . To the others who believe in another god, there is often aggression, including murder and manslaughter. Also someone from their own group who loses faith, receives but little more love. In some religions it even carries the death penalty or is irrevocably rejected. On the planet of aliens all this is completely different. They live in peace with each other, although, like us, they are billions and have only a limited amount of raw materials. They came up with reasonable principles about justice, equality and solidarity. Everyone soon saw the logic and usefulness of it. They are sparing with what their planet has to offer and try to distribute everything as fairly as possible and to use it wisely. Their attention and care goes first and foremost to those who need it so that no one is left behind or left out. They invested heavily in what we call sustainable technology and consider the pursuit of objective knowledge to be an important value. So, they ask out loud, if religion is not necessary to gain correct insights about reality, nor to live a good life and develop a high-class civilization, why do so many earthlings believe it? Moreover, religion seems to saddle people with false insights, such as about the origin and evolution of life. Nor does she always bring out the best in people, on the contrary. Strange situation, right?

The more you talk about religion, the less the alien scholars get it . You can't blame them, it also seems incomprehensible. The main positive aspects attributed to religion are debatable. People often refer to the moral precepts in religious texts, such as in the New Testament. But you know you're in trouble there too. Jesus, who sees hundreds of millions of Christians at the same time as a god and a moral role model , did not say a word about slavery , for example. In between you explain to the aliens what slavery means. They can't believe their ears that something like this once existed. It is incomprehensible to them that people still consider other people inferior now simply on the basis of their skin color . That we the mental twist hitherto could not the erase, they find very remarkable. Also our inability to speak a common language , which we teach children from an early age, seems entirely absurd to them, yet slightly less than the fact that we made ourselves dependent on fossil fuels.

The conversation is gradually coming to an end. You did your best, but you couldn't really answer their main questions about religion. What religion is more or less succeeded. You could also say something sensible about how people experience their faith. But why religion exists and for millennia long billions inspire their thinking and actions, inspires, directs and controls, there on was your answer. Nobody can blame you. The best insights into this have only been developed in recent decades. When the aliens land in your garden, the cognitive science of religion was still out of the question . They themselves were even delighted that you couldn't answer several of their questions. They love intriguing riddles and unsolved scientific difficulties . The question of religion on earth will undoubtedly bring them much pleasure. What a great research theme, they conclude unanimously. 

Proximate and ultimate questions and explanations

More than thirty years have passed since the visit of the alien investigation committee. Suppose they get a new research grant and come again. Can we better inform them in the meantime? The answer is certainly positive. We have learned more about the why of religion in less than thirty years than in all previous centuries. To explain this, I must first clarify the distinction between so-called ' proximate ' questions and explanations on the one hand, and ' ultimate ' questions and explanations on the other. It is a common distinction in evolutionary biology and dates back to the work of Charles Darwin in the nineteenth century. Suppose I want to understand why migratory birds fly south in the fall. For example, an ornithologist 's answer may refer to the drop in temperature, or the decrease in the number of hours of sunlight a day. These factors trigger a neuronal and then hormonal response in the swallow, which ultimately leads to the bird starting its migration. This is called a direct or proximate explanation for the behavior of the swallow. It provides us with important information, but nevertheless only tells us part of the story. We need a complementary explanation , that of an ultimate approach to the problem. We ask the question from a historical or evolutionary perspective. The ultimate approach wants to find an answer to the why aspect of the behavior. A proximate approach rather answer a ' what' question ' : W at triggers the swallow to fly south? Answer: less sunlight, colder temperatures etcetera . The ultimate approach wants to know how it is that the swallow responds to such stimuli: Why did the swallow evolve so that it is triggered by less sunlight and a lower temperature? Apparently the swallow has biological mechanisms through which sunlight and temperature can exert such an effect on its behavior. Magpies and house sparrows do not have these mechanisms. Although subject to the same reduction in sunlight and temperature, they remain on the spot. Why the swallow and not the other birds? The evolutionary, so historical, answer is relatively simple here. Today's swallows are descendants of swallows that survived the European frost and hunger by migrating to Africa. The swallows that remained on site in the past were at greater risk of death, which reduced their chance of reproduction. This is evolution through natural selection, or more technically expressed: the differential surv ival and reproduction of genes . Swallows that in the past, however minimal, had abilities that allowed them to flee the cold in the fall, had on average more offspring. Those descendants inherited the traits that offer a greater chance of survival, but not to the same extent. There is , after all, always variation, determined by chance. Some offspring are therefore less well adapted, others slightly more. The latter have therefore a greater chance of survival and reproduction. Their offspring, in turn, show variation, which is again subject to natural selection , and so on. After thousands to even hundreds of thousands of generations, this leads to the swallow behavior that we now know.

The same approach can also be applied to culture. Imagine an archaeologist explaining the Egyptian pyramids to us. He can give a proximate explanation: they dragged stones, cut them into blocks, stacked them on top of each other, and so on. It used ten thousand and people and that this kind of tool, and so on . All this provides us with useful information, but we remain hungry . We also want to know - even especially - why the pyramids were built. The answer to this ultimate question is again historical. It will refer inter alia to Egyptian history ; to the importance of the pharaohs and to the views of the Ancient Egyptians about life after death. The information provided by the proximate and ultimate approaches is very different. In one case, for example, it is about architectural issues, in the other it is about the divine status of Pharaoh. It is important to recognize that the two approaches are not contradictory. Nor are they alternatives to each other. They are complementary. We need answers to both questions - proximate and ultimate - to gain a thorough understanding of both the migration of swallows and the Egyptian pyramids.

Proximate Statements of Religion

What applies to swallows applies equally to human behavior and complex forms of culture, such as religion. The proximate study of religion has already provided us with a great deal of information. Hundreds of religions have been mapped. Numerous studies exist of how diverse cultures experience religion. We know what gods they believe, having properties which gods, what the content of prayers, the sacrifices they bring t , how about the supernatural thinking about life after death, and so on. We understand the role that religion plays in the daily lives of billions of people, how religious views guide action and how they shape moral values ​​and norms . We know how religion can incite people to altruism, but also to terrorism. We understand how ideologies, such as nationalism can graft on religion, or interwoven with it is , for example, see the "Catholics" and "Protestants in Northern Ireland. (You don't have to be a thoroughbred Catholic to call yourself Catholic in the nationalistic sense.) Moreover, we know the history of several religions, but in broad terms. Christianity, for example, started out as a Jewish sect and gradually grew into a world religion. Various factors played a role in this, including the psychological attractiveness of the Christian message; the inspiring figure of Jesus; political decisions such as those of Emperor Constantine; the great zeal for conversion of missionaries, the violent conquest by Christian countries of other continents, and so on. We also understand how Christianity has broken up into large blocks and various smaller communities over the centuries, and the reasons for this. Think of the eleventh century schism between the Eastern Orthodox churches on the one hand and the Roman Catholic church on the other; the sixteenth-century reformation and counter-reformation, the emergence of other divisions such as Jehovah's Witnesses and The Church of Jesus Christ or Latter-day Saints in the nineteenth century , or The Apostolic Church and The Charismatic Movement in the twentieth century. The many hundreds of sects , more politically called ' new religious movements ' , within Christianity and other religions, have also been mapped by religious scientists and religious sociologists (Lewis, 2008) . We understand all this, know how to investigate it further and how to increase our knowledge about it. But the information obtained is the proximate can t of the story. Much more difficult is it to answer to find the ultimate question of religion: Why exists religion? Why are people prone to believe in religion? Why do they assume the existence of a god or gods? Why do they think that prayer helps and that miracles exist, against all scientific knowledge? Perhaps it helps to get the question in focus when we realize that we can easily imagine that religion does not exist. In our time, there are already several examples of almost religion-neutral societies, particularly in West and Noor d -Europe.

It has only been for several decades that answers to this are formulated with a scientific character. The modern psychology of religion exists since the beginning of the twentieth century, see include the William James Book ( 1902 ) and Sigmund Freud ( 1927 ). But their work is mainly descriptive and often very speculative, which makes it difficult to call it scientific. Previous attempts to explain religion intuitively sound plausible, but they are not scientific in nature either. Nevertheless, they continue to have a certain form of popularity, see for example the views of the nineteenth-century German philosophers Ludwi g Feuerbach and Karl Marx. In his book The Essence of Christianity (1841), Feuerbach claims that God did not create man in his image and likeness, but rather the other way around . D e man created the image of God to themselves, but magnified to the extreme. Feuerbach thus reduces theology to anthropology. It is inherent in man to create religion. Man is the creator, God is his creature. The positive but lack human qualities such as knowledge, self-knowledge and power, he projects in the fiction of the image of God, but then in perfected form: absolute knowledge, totally self-knowledge and unlimited power. God is the fictional, idealized perfection of man. The Supreme Being is a form of wishful thinking; it is the being that man would like to be. Feuerbach points out that religion creates alienation. It creates a distance between man and his religious fiction, by emphasizing the contrast between finite, imperfect man on the one hand and his infinite, perfect creation on the other.

Karl Marx finds Feuerbach's analysis valuable , but thinks it doesn't go far enough. She explains, according to Marx, why man creates a image of God against which he subsequently feels inferior, but not how we can remove religious alienation. Feuerbach gives us a purely psychological interpretation, but a deeper analysis is needed. The projection by the man himself to an idol, Marx, in his book The German Ideology (written in 1846) , comes from the real social and economic imbalances. As a result of capitalism, social relations are distorted; people are alienated from each other, from themselves and from their labor and the products they make. Religion, like all cultural products, is the result of economic relations and the way in which resources are distributed. I n Marxist terms, religion belongs to the superstructure, but it is determined by the economy, the substructure. In an earlier text , about the philosopher Hegel, Marx already stated that religion is "the opium of the people" : " Religion is the sigh of the oppressive creature, the mind of a heartless world, as it is the spirit of the is mindless conditions. It is the opium of the people. " The oppressed man creates religion for himself, as a form of comfort to the unbearable situation in which he finds himself. But it is a false form of comfort, Marx thinks, who does not solve the deeper causes of religious man's misery. On the contrary, religion just helps the exploiter 's . She keeps people ignorant of the real state of herself and society. When the capitalist exploitation of the proletariat ends, religion will automatically die a silent death. After all, there will no longer be a need for man's projection to an almighty god, as described by Feuerbach .

Feuerbach and Marx 's analyzes are astute and had a great deal of influence. But they fall short as an explanation. Religion is much older than capitalism, and man created thousands of gods who are not sophisticated human beings at all , think, for example, of the Greek gods . Some forms of r eligie k Unnen undoubtedly provide comfort, and in this sense are a form of opium of the arms and of the powerless . But there are various religions with completely different functions. Analogous other, more current explanations for religion fall short. For example, the so-called T error M anagement Theory , which holds that religion is the answer to our fear of death. Humans, the line of thought goes, are the only beings who realize their finiteness. Every day that we are alive brings us closer to death. The perspective of the end of life and the transition to total nothingness is unbearable. Religion, by presenting the promise to an afterlife , allows us to live a life without experiencing constant fear of death . This theory does not sound plausible either, but it has several problems. For example, there are religions that are more likely to inspire believers , especially eternal hellfire, than to ease the fear of death, see, for example, Orthodox Calvinism. There are also countless people who do not believe in and have no fear of an afterlife. The reason for giving the Greek philosopher Epicurus (341-270 BC) already in antiquity:  " Death means nothing to us, given the fact that as long as we are, death is not, and when death comes, his we are no longer there. " Death is a non-item. It is absurd to fear it, so there is no need for " terror management".

The cognitive science of religion

D e main shortcoming of the statements of Feuerbach , Marx and Terror Management Theory is that they are the ultimate question , which for the why of religion , not elaborating. In other words, they are blind to the evolutionary side of the explanation. This has changed in recent decades, more than a century after Charles Darwin's pioneering work On The Origin Of Species (1859). The discipline that tries to give a more complete interpretation of the belief in gods and the supernatural is called the cognitive science of religion. She brings together insights from multiple disciplines, including evolutionary theory, social psychology, anthropology, neuroscience and zoology. The ambitious goal is to is to explain how religious ideas originate, how they spread, how they adapt to new circumstances, how they cause behavior and how they disappear. The focus is on the question of which cognitive, or mental, qualities make it possible for religious ideas to emerge and to become part of the culture, spanning several generations. Meanwhile, there are dozens of published books and there are specialized scientific journals over . Major authors include Stewart Guthrie (1995), Dan Sperber (1996) , Pascal Boyer (2002) , Scott Atran (2002), Justin Barrett (2004) , Robert McCauley (2011) , Jesse Bering (2011) and several others. Considering how important religion has been, and still is, in history, we can hardly overestimate the importance of developing the cognitive science of religion. If we understand that religious ideas are, how they arise from and spread, and how they encourage us to very different behavior, then we can probably better handle it, there are positive prosecuting or stimulating and negative channel o f avoid. In what follows I try to explain some of the basic views of the cognitive science of religion. But first I would like to point out that there are also fierce debates within the discipline on various issues. For example, some researchers see religion as a by-product of certain psychological abilities, while others interpret religion as an evolutionary adaptation.

A core aspect of the discipline, which is accepted by almost all researchers in the field, is the insight that our mental abilities are organized in a modular way. This goes back to earlier work by evolutionary psychologists such as Jerome Barkow , John Tooby and Leda Cosmides ( 1992 ). Through evolution and natural and sexual selection, we possess numerous cognitive abilities, called modules or heuristics by some researchers. We can understand that this way: just as our body is made up of numerous evolutionary adaptations, for example organ and such as the heart, lungs and liver, or regulation mechanisms for temperature and sleep, or structures such as knee joints and jaw muscles, so does our mental software various mechanisms to solve problems that have an effect on survival and reproduction. Consider, for example, the psychological properties - modules - that make it possible for children to learn a language very quickly; to our mental skills to recognize faces and interpret intentions; to the intuitive way in which we classify, make derivations and generalize; or the spontaneous distinction that small children already make between the organic and the inorganic, between the material and mental domain, and so on ( Gopnik , Meltzoff & Kuhl , 2000).

All these special abilities, very specific to what it is to be human, we should hardly or never learn. We have them thanks to our evolutionary history and we use them to give meaning and meaning to the world, to see structure in them and to recognize patterns in them. It is helpful to clarify the distinction between innate and learned in this regard . W e are obviously not born with knowledge of English or another language. We are learning a language. But the capabilities that we need a language to learn , which are innate. According to evolutionary psychologists , the classical division between nature and nurture is therefore a false contrast. Without nature , there can be no nurture . There is no point in trying to strictly separate the two , any more than we can meaningfully claim that the length of a rectangle is more important than its width, or vice versa. The central thesis of several authors is now that religion grafts on, as it were, a number of psychological mechanisms that have evolved because they are functional to solve problems that have nothing to do with religion . Let me give an example. People have the ability to quickly and efficiently recognize faces as faces. Babies can already do it. They look longer at manipulated photos of faces with something that is not right, for example with the nose on the forehead, than at normal faces. We can deduce from this that babies already have an expectation pattern about what faces look like. For obvious reasons, such a cognitive mechanism, or a mental module, is particularly useful. After all, faces are extremely important to us, as people generally hang on to them. Our ability to recognize faces as faces is, in a sense, too sharply adjusted. It works too well, as it were. That is why we sometimes see faces in the clouds, in the bark of a tree or in a fungus that grows in your bathroom. Those faces aren't real, but they do trigger the mental modules that allow you to recognize faces. Evolutionary psychologists make a comparison with a smoke detector. That must also be adjusted a little too sharply to function properly. After all, it is better to be mistaken on the overestimating side - someone lights a cigar, and the alarm goes off - than on the underestimating side: there is a real fire, but the smoke detector thinks it is a cigar. On the overestimating side, we can afford many mistakes, but none on the underestimating side. In an analogous way we see more face than there actually exist (Guthrie, 1995; Shermer , 2012).

The cognitive science of religion tries to show that we do not simply see faces in the clouds, as a trivial side effect. It has a whole complex of anthropomorphic aspects. This is referred to as a Hyperactive Agency Detection Device (Barrett, 2004). That is quite a mouthful, but the bottom line is that we have mental modules that allow us not only to recognize faces, but also to spontaneously link the right psychological faculties to them. Think of intentions, making plans, purposeful reasoning and action, emotions and moral views. Those mental modules are hyperactive; like the smoke detector, they are set too sharply. When we see a real face, it does not just come to us as a face, without a doubt. We automatically try to decipher the thoughts that are going to hide behind. We want to find out what the subject associated with the face thinks, wants, prepares, expects, fears and so on. The central point now is that our Agency Detection Device inevitably, just because it is hyperactive , also assumes agents , ie subjects with thoughts, intentions and plans , behind phenomena and events that are not psychologically charged at all. For example, when comets were not yet known, they were interpreted as messages generally announcing bad news. (That was, incidentally, always knocking; if you just wait long enough there will be after the appearance of a comet undoubtedly something negative happen, a star in the family until the outbreak of an epidemic). Well, if comets deliver a message, then of course there must be someone - an agent - sending the message. Such a person must have intentions and make plans, including to convey information. In addition, he must have very special abilities, otherwise he cannot make a celestial object appear to us. The bottom line is that we spontaneously, intuitively postulate a super subject behind special events such as the appearance of a comet. But also behind the origin of the cosmos, of life and man; behind sickness and death; behind special natural phenomena or dramatic events, and so on. It's not that hard to the many thousands of gods that man has invented , seen as a cultural expression of the psychology of the super subject . It took the development of the natural sciences to offer us an epistemologically reliable alternative to the explanation of comets, epidemics and tsunamis, but the Hyperactive Agency Detection Device remains active . That is why children, who do not yet have scientific knowledge, spontaneously develop explanations for all kinds of phenomena as if there were super subjects and supernatural powers. However, adults, including many who have been scientifically trained, also sometimes struggle to accept that events are often random and not purposeful , such as the many conspiracy theories that circulate ( Brotherton , 2017).

As soon as conviction, as a spontaneous side effect of specific psychological adaptations, arises that there are powers that transcend natural events but can still influence them, religious rituals arise : a series of actions specially designed to manipulate supernatural powers. 

The usefulness of religion

The example of the Hyperactive Agency Detection Device , which helps us understand how so many people worldwide believe in one or more gods and supernatural powers , is one of several. Evolutionary psychologists and researchers working in the field of cognitive science of religion, developed similar views on why so many are inclined to think that after death we continue to live; that there is a distinction between body and mind ; that the moral order is external to man, and so on. In this way, a scientific explanation for religion emerges, in all its strange, fascinating, sometimes highly irrational manifestations. Religion is a spontaneous side effect of a subclass of our psychological properties. If this is true, then we need not look for adaptive explanations for religion. The psychological powers on which religion grafts itself are adaptive, but religion itself is not. At least, not from an evolutionary point of view. Once religious beliefs emerge, they can take up a position within the community in which they arise. We are then no longer in the domain of the ultimate explanations for religion, but the proximate . Evolutionarily we can see religion as functionless, but it can be extremely important to ensure group cohesion; to form the identity of a community; differentiate one group from another; enforce moral rules and standards, and so on. Important scientific insights have also been developed on this subject in recent decades, building on anthropological studies. Let me give an example: religion can ensure that an individual is unmistakably part of one group, not another. One hee ft in this context a ' hard to fake signals " (Irons, 2001) . Humans are group animals. We have a deep desire to belong to a group that we know members can count on. Those who were expelled from the group in the past were virtually doomed. It is therefore not surprising that we have multiple group psychological features, including our capacity for reciprocal altruism and our sense of justice. The group offers its members support, protection and security and the opportunity to cooperate, making it far more feasible than what an individual can do. But a group is also vulnerable. Not only for other hostile groups, but also for infiltration by freeriders : those who pretend to be reliable, loyal group members, but actually benefit from the solidarity and altruism of the others. A close group can live with a limited number of freeriders , but there is a turning point where the group becomes unstable. Religion is one of the means of dealing with this problem. Group members generally have the same religion. They believe in the same god or gods, perform the same rituals, have the same prayers, read the same sacred texts, act according to the same religious precepts, and so on. Who knows the prayers and rituals ; follow the dietary rules ; being present at religious celebrations, etc., shows the other group members that he or she is a reliable, loyal member. This reduces the chance of ostracism, increases the possibility of collaboration and strengthens group cohesion. Having the right religious knowledge and performing the required actions correctly is no easy task. It often takes years of training and dedication. This way people are signaled to the other group members to be reliable and loyal. Religiosity , in that sense, is hard to fake ; this makes it useful as a group psychological tool. This perspective explains why it appears to promote religion often pointless and irrational beliefs and actions: they are just such signals, both the in- group and out- group member, that provide the greatest degree of reliability. Consider, for example, the so-called snake handlers in the Appalachians. They take poisonous snakes in hand during church services . They refer to passages in the Bible such as these: " And these signs shall follow them that believe : In my name shall they cast out devils ; they shall speak with new tongues . They shall take up serpents ; and if they drink any deadly thing , it shall not hurt them ; they shall lay hands on the sick, and they shall recover " (Mar cus , 16: 17-18). Venomous snakes are obviously dangerous . G regularly read a believer fatally bitten. This bizarre behavior can be explained by referring to the fact that millions of American Protestant Christians take the Bible literally. However, this is not the only explanatory factor. Equally important is the signal function of the snake ritual. Those who dare to hold a snake show that they adhere to the true faith - that of the group. Who does not have enough guts , makes immediately all other churchgoers clearly not right to be in the shoes. After all, the true believer does not have to fear anything. The word of the Lord says it himself. Doubters are not completely reliable. Their lack of confidence signals to the group that people can ask questions about their loyalty. Grasping the venomous snake is a clear example of a religiously hard to fake signal . One cannot pretend to hold the hose. Nor can the group minimize or dismiss the snake handler 's behavior as unimportant. In every religious tradition one finds examples of hard to fake signals , from circumcision to self-flagellation; from seemingly pointless dietary rules to the construction of religious buildings ; from pilgrimages to the memorization of a complete book.

Several other functions of religion have been uncovered, in addition to protecting group cohesion and identity. I give another example. The American psychologist Jesse Bering brings in his book The God Instinct (2011) interesting idea suggests that religion arose as a response to reputation-damaging gossip. Language, one of the most special human traits, made it possible for us to exchange information about each other in a way that is not possible for other animal species. If a monkey catches another monkey for misconduct, it remains among them. If a person catches someone, he can tell anyone else . Since we are group animals, it is very important to maintain our reputation. Believing in a supernatural being watching us, Bering argues, reduces the risk of moral transgression, which in turn reduces the risk of being caught, reducing the risk of gossip, keeping our good reputation intact. God is an illusion that creates and maintains our brain because it is adaptive. Further research, also experimental, will show the importance of Berings' hypothesis and several others in this context.

The future of religion

When you see the beautiful photos of Carl De Keyzer in this book , of people who participate in religious rituals or prayer meetings, you almost feel the intensity of their experiences. Religion seems to be deeply ingrained in our psychology. Yet that is only partially true. In all likelihood, as the cognitive science of religion indicates, religion is not part of our mental infrastructure, but rather a side effect . If that's right, we can also imagine a future without religion. I will ignore the question whether that is desirable or not.

There are many side effects of our mental and physical adaptations. For example o besitas a side effect of our evolutionarily developed tendency calorie foods to take to us , whenever we did have a chance. Until recently, that was a good survival strategy. After all, there was no guarantee of finding food either tomorrow or next week. Creating a reserve of energy, in the form of fat cells, was an excellent way to deal with this unpredictability ( Lieberman , 2013 ). But in the present, at least in the Western world, that strategy is rather counterproductive. After all, there is plenty and cheap fat and sugar-rich food available around the clock. Obesity is the result of the convergence of some aspects of our evolved psychology on the one hand and a cultural-economic phenomenon on the other. But nothing says it is inevitable. Obesity can be avoided by adapting our lifestyle, in combination with a change in the food supply . We can adjust or prevent side-effects culturally . 

By analogy, is it possible that there will be a religion-less era? Some Enlightenment philosophers and several atheists in our time believe so. For example, British mathematician, logician and philosopher Bertrand Russell wrote: " Religion is something left over from the infancy of our intelligence, it will fade away as we adopt reason and science as our guidelines ." Can this be correct? At the moment it is probably too early to make a clear judgment about it. It is undoubtedly true that the increase in scientific knowledge and education about it has an effect on religiosity. As knowledge increases, the impact of religion decreases. Since the seventeenth-century scientific revolution, more and more arguments for the existence of a god or of gods have been undermined. Or better said: they have become superfluous. As the French astronomer and mathematician Pierre-Simon Laplace pointed out (although the story may be apocryphal): We no longer need god as a hypothesis for many issues that previously had no meaningful explanation. Certainly since the publication of Charles Darwin's On The Origin of Species (1859), the burden of proof for the existence of a god has lay on those who believe in it. Of course there are several fundamental issues for which science does not yet have an adequate explanation, such as the origin of the universe, of life and of consciousness. But we also know much more about this now than in the recent past. It is not inconceivable that one there this century scientifically sound statements to find. In any case, statements that refer to god no longer make sense. They come down to an intellectual flat fee. 

Religion, Facts and Meaning

In our day many believe that the empirical untenability of religion does not matter that much. It is said that people are not so much religious because they think that religion explains something about the nature and effect of reality, but mainly because of personal and group identity and meaning. They know , for example, that the book of Genesis is purely mythological. They do not read it as an objective and scientific book, but because of its symbolism, tradition or literary qualities. However, that view clashes with the facts. Hundreds of millions of believers, especially in Christianity and Islam, are convinced that their religious ideas also have a factual value. A visit to the Creation Museum in Petersburg, Kentucky immediately makes that clear. Both the fundamentalist Answers in Genesis organization that manages the museum, as well as its hundreds of thousands of visitors, are convinced that the events described in the book of Genesis happened in reality. Modern theologians do their best to develop concepts of God that interfere as little as possible with the empirical so that they are immunized against scientific findings, but the great majority of believers are not interested in such notions of God. For example, the pilgrimage site of Lourdes, France, is visited by more than five million worshipers annually. There can be little doubt that the vast majority of them are sincerely convinced is that Mary to Bernadette appeared and that the miracle stories factually correct.

The American paleontologist and author of popular science books Stephen Jay Gould , who died in 2002, tried in his book Rock of Ages (1999) to demonstrate that faith and science are two completely separate worlds. Science, according to Gould , is about the facts; about how objective reality works and functions, while religion is about values, norms, ethics and meaning. Science and religion, Gould said , are separate magisteria . With this statement he attempted to disguise the overheated discussion about the theory of evolution in America. Creationism, according to Gould , is wrong from both a religious and scientific point of view. Scientific for obvious reasons: if the book of Genesis literally takes , not only rejects the biology, but also geology, cosmology, astronomy , genetics and even linguistics, remember the story of the Tower of Babel. But creationism, Gould continues , is also wrong from a religious point of view. After all, religion says nothing about reality . It would, by definition, concern itself only with the meaning of reality and the meaning of human existence, not with its factual nature.

Gould no doubt meant well, but his position is unsustainable. Inevitably religion is also about the empirical. Who is skeptical about the existence of supernatural beings may argue that a universe was created by God, there would undoubtedly look different from a universe that random quantum fluctuations created by inadvertent, unconscious and completely arrived . If the human species were conceived and created by a perfect god, the list of genetic conditions that plague us might be shorter than it is today. (God can be malicious, but then he is ethically imperfect.) As Nobel Prize winner physics Steven Weinberg once wrote in one of his books , " The more the universe seems comprehensible , the more it also seems pointless " (1993). Believers, if they followed Gould , would agree. After all, religion has nothing to do with the fundamental properties of reality; it is about meaning and meaning. But the vast majority of people who adhere to a religion, be it whatever does not agree with that argument , quite the contrary . It reduces their faith to meaning, but it is clear that this does not require a belief in God. O unbelievers also give meaning to their lives ( Kurtz , 1994) .

Religion, for the majority of believers, is more than a collection of values. God, or the gods, make a difference in actual reality, if they have not already created it themselves. For example, God can produce miracles, a clear intervention in reality. He takes into account the way in which people live their lives and; he listens to prayers; he can punish and reward; he can heal the sick; accepts or rejects sacrifices, and so on.

Religion in change

Back to the cognitive science of religion . The discipline is still in full development, but it holds the promise in us to offer a scientifically convincing explanation for the origin and why of religion. That leads Jesse Bering, towards the end of his book, to the following statement: "We are the first generation , in the history of our species, to be confronted directly by the full scientific weight of an argument that renders a personal God both unnecessary and highly unlikely "(2011, p. 202). Bering undoubtedly makes a strong point. But the findings of the cognitive science of religion have not yet reached the general public . Moreover, children worldwide in education and through their upbringing are still incomparably more exposed to religious instruction and indoctrination than to science and critical thinking. The situation in Islamic countries and in a Christian country like the United States , seems to show that it can take a long time before the true prediction of Bertrand Russell. Carl De Keyzer's photos also seem to confirm this. The United States, a western country in which it is easy to get acquainted with scientific knowledge, is thoroughly religious. More than forty percent of the population rejects the theory of evolution and takes the book of Genesis more or less literally. The power and influence of the so-called Evangelicals is still very great ( FitzGerald , 2018; Lernout , 2011; Vermaas, 2008; Goldberg, 2006) . Nevertheless, recent studies show that even in the United States, the number of people who call themselves Christian is declining rapidly. Research from the Pew Research Center from 2018 and 2019 shows that 65% of residents of the United States consider themselves Christian, a decrease of 12% from a decade ago. Those who call themselves nonreligious but atheist, agnostic or " nothing in particular " make up 26% of the population. Ten years ago that was 17%. Both Protestantism and Catholicism Lose zen believers in the United States. In 2020, 43% of Americans identify with the Protestant faith. In 2009 this was still 51%. The Catholic community has fallen from 23% to 20% in the past decade. [i] The number of people taking part in religious ceremonies is also showing the same sharply decreasing trend. The decline in the number of Christians is not only relative to other faith communities, but also in absolute numbers. In 2009, there were approximately 233 million adults in the US, 178 million of whom reported being Christians. There have been about 23 million more adults in the U.S. since then, but the number of Christians has fallen to 167 million. The group calling itself " religiously unaffiliated " increased by thirty million over the same period. The number of Mormons has remained the same percentage over the past ten years, at 2%, which is the same as the number of Jews. The Muslim community remains small in the United States: 1%, which is the same as the percentage of Buddhists and Hindus, respectively. Furthermore, 3% call themselves "spiritual". [ii]

How can we explain this rapid change in the American religious landscape? That is not yet clear at the moment. Several factors undoubtedly play a role. Maybe having sexual scandals in the Catholic Church an effect , or the questionable moral behavior of several evangelical preachers? The terrorist acts of the past decades, although predominantly Islamic , also place religion in a bad light. Does science appeal to more and more people, or the humanistic view of man and world? Do people elsewhere find meaning and ways to develop a positive identity? Or has one become more indifferent? Perhaps people are increasingly discovering other ways of belonging to a group, different from the traditional religious communities? Or do the moral values ​​and norms associated with religion appeal to fewer and fewer people? The books of religion-critical authors, including Sam Harris ( 2005, 2008 ), Daniel Dennett ( 2007 ), Richard Dawkins ( 2008 ), Christopher Hitchens ( 2009 ) and Victor Stenger ( 2010 ) may also be responsible for the findings of the Pew Research Center . The economy undoubtedly also plays an important role . Religion is much more intertwined with capitalism in the United States than elsewhere in the world. It is not without reason that Carl De Keyzer's title is his book, which contains only photos about religious life in the United States, "God Inc.".

Finally. In the meantime, can we tell something meaningful about religion to the aliens that landed in your backyard in the 1980s ? As I mentioned: I think so. We know that they are familiar with the theory of evolution. Consequently, it cannot be that difficult to explain to them the evolutionary perspective on the belief in gods and the supernatural that drives the cognitive science of religion. Perhaps still religion in itself for them impenetrable, because they do not have the central psychological traits which religious ideas a - - for those quasi- spontaneous side effect. But they would be able to understand the logic of the explanatory argumentation. By analogy with a reference to be known text of the philosopher Thomas Nagel (1974), people can not understand the substance of what it means to be a bat too, but at a certain cognitive level we understand just how echolocation she allows in fly dark and catch insects. We may not immerse ourselves in the mind of a bat , but we do understand the underlying cognitive mechanisms. Perhaps , thanks to their highly developed knowledge of data analysis and probability, the aliens are much better able than us to predict the future of religion. Who knows, they may indicate that religion will die out and that in about two hundred generations people will look at the photos of Carl De Keyzer as we now look at Stonehenge , or at the prehistoric statue known as the Löwenmensch . Immediately recognizable as something created by humans, but at the same time strange and mysterious . Time will tell.

Literature

Atran , Scott: In Gods We Trust: The Evolutionary Landscape Of Religion (Oxford University Press, 2002)

Barkow , Jerome, Cosmides , Leda & Tooby , John, editors: The Adapted Mind. Evolutionary Psychology and the Generation of Culture (Oxford University Press, 1992)

Barrett, Justin L .: Why Would Anyone Believe in God? ( AltaMira Press, 2004)

Bering, Jesse: The God Instinct. The Psychology of Souls , Destiny , and the Meaning of Life (Nicholas Brealey Publishing, 2011)

Boyer , Pascal: Religion Explained : The Evolutionary Origins of Religious Thought (Basic Books, 2002)

Brotherton , Rob: Suspicious Minds : Why We Believe Conspiracy Theories ( Boomsbury Sigma, 2017)

Dawkins , Richard: The God Delusion (Mariner Books, 2008)

Dennett , Daniel : Breaking the Spell: Religion as a Natural Phenomenon ( Penguin Books, 2007)

FitzGerald , Frances: The Evangelicals : The Struggle to Shape America (Simon and Schuster, 2018)

Freud, Sigmund: The Future Of An Illusion (W.W.Norton, 1989, original edition 1927)

Goldberg, Michelle: Kingdom Coming : The Rise of Christian Nationalism (WW Norton & Company, 2006)

Gopnik , Alison, Meltzoff , Andrew & Kuhl , Patricia: The Scientist in the Crib . What Early Learning Tells Us About The Mind (William Morrow , 2000)

Guthrie, Stewart: Faces in the Clouds . A New Theory of Religion (Oxford University Press, 1995)

Harris, Sam: The End of Faith : Religion , Terror , and the Future of Reason (WW Norton, 2005)

Harris, Sam: Letter to a Christian Nation (Vintage, 2008)

Hitchens , Christopher: God Is Not Great. How Religion Poises Everything ( Twelve , 2009)

Irons, William: Religion as a Hard to Fake Sign of Committment (in Nesse, Randolph , ed .: Evolution and the Capacity for Commitment , The Russell Sage Foundation, pp. 292-309, 2001)

James, William: The Varieties Of Religious Experience ( Create Space Independent Publishing Platform, 2016, original edition 1902)

Kurtz , Paul: Living Without Religion (Prometheus, 1994)

Lernout , Geert: Jesus in America. A world power and its religion (De Busy Bij, 2011)

Lewis, James R., editor: The Oxford Handbook of New Religious Movements (Oxford University Press, 2008)

Lieberman , Daniel: The story of the human body (Allen Lane, 2013)

McCauley , Robert: Why Religion is Natural and Science is Not (Oxford University Press, 2011)

Nagel, Thomas: What Is It Like to Be a bat? (The Philosophical Review, 83, 4, pp. 435-450, 1974)

Shermer , Michael: The Believing Brain. From Ghosts and Gods to Politics and Conspiracies . How We Construct Beliefs and Reinforce Them as Truths ( St. Martin's Griffin, 2012)

Sperber , Dan: Expl aining Culture: A Naturalistic Approach (Blackwell Publishers , 1996)

Stenger , Victor: God : The Failed Hypothesis. How Science Shows That God Does Not Exist (Prometheus, 2010)

Vermaas, Peter: In God We Trust. Believe in America (Ambo, 2008)

Weinberg , Steven: Dreams of a Final Theory : The Search for the Fundamental Laws of Nature ( Pantheon, 1993)  

[i] https://www.pewforum.org/2019/10/17/in-us-decline-of-christianity-continues-at-rapid-pace/

[ii] The finding that the number of Christians is declining in the US and the number of " nones " and " unaffiliated " is rising, has already been identified and detailed in a study by the Pew Research Center published May 12, 2015: America's Changing Religious Landscape , see: https://www.pewforum.org/2015/05/12/americas-changing-religious-landscape/ .

Het raadsel religie ontcijferd?

Stel het je voor. We gaan even terug in de tijd, de jaren tachtig van de twintigste eeuw. Het is een zwoele zomeravond. Er landt een ruimtetuig in je achtertuin. De inzittenden zijn afkomstig van een planeet die meerdere lichtjaren van ons verwijderd is. Je bent net even buiten om een sigaret te roken, dat was toen nog heel gewoon. Er stappen enkele buitenaardse wezens uit het tuig. Voor je van je verbazing kan bekomen, leggen ze uit dat ze deel uitmaken van een wetenschappelijke expeditie. In opdracht van hun overheid bestuderen ze de levenswijze van alle intelligente organismen in onze uithoek van het universum. Het is geen hard werk, geven ze toe. Er waren enkele relevante soorten in een naburig zonnestelsel, maar veel wetenschappelijk zinvol materiaal leverde dat niet op. Intelligentie is een eigenschap die niet zoveel lijkt voor te komen in de kosmos, ondanks de aanwezigheid van miljarden planeten. Hun hoop om alsnog een boeiend verslag naar huis te sturen, is nu geheel op ons gericht. Door radiogolven op te vangen kraakten ze onze taalcode. Dat was niet zo moeilijk. Maar het is niet voldoende om enkel naar de informatie te luisteren die we uitwisselen. Om ons echt te doorgronden is er meer nodig. Ze willen ons ook in het wild observeren. Hun tijd is evenwel beperkt. Er zijn nog enkele planeten die misschien de moeite van een bezoekje waard zijn, een beetje voorbij Proxima Centauri. Daarna is het nog een lange reis terug. Ze vragen jouw advies. Wat moeten ze zeker bestuderen, wat de mens betreft? Wat zal men op het thuisfront spannend en exotisch vinden? Welk gedrag vertoont onze soort dat haar het meest typeert? Het zijn lastige vragen waarmee ze je overvallen. Je moet er toch even over nadenken. Zou het seks zijn? Daar houden we ons tamelijk vaak mee bezig, in vergelijking met andere soorten. Voor velen is het een favoriet tijdverdrijf, misschien voor de aliens ook? Ze kunnen het eventueel filmen, je weet maar nooit dat iemand daarvoor interesse heeft op hun planeet? Een beetje aarzelend stel je het voor, maar nog voor je bent uitgepraat, wuiven ze het weg. Lang niet interessant genoeg. Het is domweg de manier waarop we ons voortplanten, emotionele banden smeden, liefde betonen, de verveling bestrijden, wraak nemen, hogerop klimmen en nog wat andere triviale zaken. Veel te simpel allemaal en weinig fantasievol. Omslachtig ook, en tijd- en energieverslindend. Bovendien gevaarlijk, met al die virussen en bacteriën op aarde. Ze zoeken iets dat ze niet onmiddellijk begrijpen; iets raadselachtigs, mysterieus en ogenschijnlijk ondoorgrondelijk. Het mag er best een beetje gek uitzien, alsof de aardbewoners, ondanks hun onmiskenbare intelligentie, over neuronale verbindingen beschikken die hen aanzetten tot verbluffend vreemd gedrag. Het moet een onderwerp zijn waarmee de onderzoekers op hun planeet nog vele generaties zoet zijn. Iets waarover ze hypothesen en theorieën kunnen ontwikkelen die ze dan op aarde moeten testen en verifiëren. Kortom, iets wat een volgende wetenschappelijke onderzoekreis richting aarde kan verantwoorden, zodat ze financiering krijgen van de Intergalactic Science Foundation.

Je verzinkt in gedachten en krabt je in het haar. Wat is er zo bijzonder aan onze soort dat men het zelfs aan de andere kant van de kosmos belangrijk vindt? Plots lijkt het antwoord evident: religie. Je tracht het uit te leggen, maar de aliens staren je niet begrijpend aan. Net daardoor weet je dat je het geschikte onderwerp te pakken hebt. Alle mensen weten wat religie is, maar vrijwel niemand staat er ooit bij stil waarover het in wezen gaat. Je doet je uiterste best om duidelijk te zijn. Het heeft te maken met een god of goden, met bijzondere boeken, met schepping en vernietiging, leven en dood, bidden en rituelen, het bovennatuurlijke en offers, het sacrale en gewijde, dat soort dingen. Het laat bij hen geen belletje rinkelen. Een god? Nooit van gehoord. Een wezen dat verantwoordelijk zou zijn voor het ontstaan van de hele kosmos? Wat een bizar concept. Zeer merkwaardig vinden ze dat. Op hun planeet hebben ze daar een differentiaalvergelijking voor. Maar hun nieuwsgierigheid is geprikkeld. Ze willen dat je meer vertelt. Dat doe je graag, als trotse wereldburger. Maar hoe begin je eraan? Probeer je religie te definiëren? Dat is erg lastig, begrijp je al snel. Er is geen omschrijving waarover iedereen het eens is. Religie heeft vele eigenschappen. Sommige ervan zijn aanwezig bij bepaalde religies, maar niet bij andere. Er zijn er zelfs die niet eens in een god geloven. Andere erkennen er zodanig veel dat ze niet te tellen zijn. De buitenaardse geleerden onderbreken je. Wat is dat dan precies, een god? Je beseft dat het makkelijker is om het woord te gebruiken, dan om het uit te leggen. Maar in elk geval, het gaat om een bovennatuurlijk wezen dat over bijzondere krachten beschikt. Het kan ingrijpen in de natuurwetten, het kan gedachten lezen en beschikt over kennis en wijsheid die de onze verre overstijgt. Terwijl je praat, besef je dat je uitleg ook misleidend is. Mensen bedachten immers een ontelbaar aantal goden. Sommige ervan hebben sterk menselijke eigenschappen. Hun macht is beperkt, hun kennis gering en ze hebben een dubieuze moraal. De ene god is lang de andere niet. De aliens willen weten of die goden echt bestaat. Of misschien een deel ervan, of slechts een? Kunnen ze er eentje opzoeken, misschien enkele vragen stellen? Neen, dat kan niet, is je antwoord, al is het moeilijk om uit te leggen waarom niet. Misschien, suggereren ze beleefd, omdat goden niet bestaan? Je verduidelijkt dat het geloof in goden groepsbepaald is. De ene groep denkt dat hun god echt bestaat, een andere groep weet zeker dat enkel de god die zij aanbidden geen verbeelding is. Beide groepen denken van elkaar dat ze in een onbestaande god geloven. Alle mensen zijn ongelovigen als het over de goden van de andere geloofsgemeenschappen gaat. Er zijn tal van goden waar nu niemand nog geloof aan hecht, zo leg je uit. Die behoren niet langer tot religie, maar tot mythologie. Dat vinden de aliens zeer vreemd. Zou het kunnen dat de goden waar men nu nog in gelooft, in de toekomst hetzelfde lot te wachten staat? Ja, dat kan, geef je enigszins aarzelend toe. Maar hoe kan het dan dat zovelen denken dat die goden echt bestaan, willen ze weten. Daar weet je niet zo meteen een antwoord op. Je weet dat geen enkele van de argumenten die men vroeger gaf, nu nog overtuigend is. De zogenaamde godsbewijzen, daterend uit de Middeleeuwen, zijn al lang achterhaald. De wetenschap vond verklaringen voor allerlei kwesties die men vroeger aan god toeschreef. Terwijl je dit met de ­aliens bespreekt, wordt duidelijk dat jullie het grotendeels eens zijn over de kennis die we op aarde met wetenschappelijke methodes verkregen. Ze kwamen blijkbaar tot vergelijkbare inzichten over de fundamentele eigenschappen van het universum. Ze zijn erg opgetogen om te horen dat Homo sapiens weet wat evolutie is. Ze bekennen dat ze dat niet hadden verwacht. Net zoals bij ons, is ook op hun planeet het inzicht in de evolutionaire mechanismen die het leven vorm geven pas laat ontwikkeld. Ze gebruiken dezelfde methodes als wij om betrouwbare kennis te verwerven: observatie, theorievorming, het testen van hypothesen, experimenten, enzovoort. Die lijken goed te werken, zowel hier als op hun planeet. Niet alleen zijn alle mensen met enige kennis van zaken het eens over pakweg de wetten van de thermodynamica en de lichtsnelheid, bovendien blijken we hierover ook op dezelfde golflengte te zitten met de buitenaardse geleerden.

Hoe anders is het met religie gesteld. Op onze planeet heerst hierover vooral verdeeldheid, strijd en verwarring. Op hun planeet weten ze niet eens wat religie is. Je haalt het argument aan dat mensen religie nodig hebben om in staat te zijn het goede te doen. Ze zijn verbijsterd. Betekent dat dan, zo vragen ze, dat iemand die niet langer religieus is, onvermijdelijk een crimineel wordt? Of dat alle mensen slechteriken waren, voor religie bestond? Neen, dat is niet het geval, geef je aan. Je bespreekt de inhoud van de zogenaamde sacrale boeken, evenals de geschiedenis van religies. Daaruit blijkt vreemd genoeg, en onmiskenbaar, dat religie mensen geregeld aanzet tot vreselijke wandaden. Religie kan liefde en vrede betekenen, maar dan vooral voor diegenen die tot de eigen religieuze groep behoren. Naar de anderen toe, die in een andere god geloven, is er vaak agressie, tot en met moord en doodslag. Ook iemand van de eigen groep die het geloof verliest, ontvangt maar weinig liefde meer. In sommige religies staat daar zelfs de doodstraf op, of wordt men onherroepelijk verstoten. Op de planeet van de aliens is dit alles helemaal anders. Ze leven in vrede met elkaar, hoewel ze, net zoals wij, met miljarden zijn en slechts over een beperkte hoeveelheid grondstoffen beschikken. Ze bedachten redelijke principes over rechtvaardigheid, gelijkheid en solidariteit. Iedereen zag er al snel de logica en het nut van in. Ze zijn spaarzaam met wat hun planeet te bieden heeft en trachten alles zo eerlijk mogelijk te verdelen en verstandig te gebruiken. Hun aandacht en zorg gaat op de eerste plaats naar diegenen die het nodig hebben, zodat niemand achterblijft of uit de boot valt. Ze investeerden volop in wat wij duurzame technologie noemen en vinden het nastreven van objectieve kennis een belangrijke waarde. Zodus, vragen ze zich luidop af, als religie niet nodig is om correcte inzichten over de realiteit te verwerven, noch om een goed leven te leiden en een hoogstaande beschaving te ontwikkelen, waarom hechten zoveel aardbewoners er dan geloof aan? Meer nog, religie lijkt mensen eerder met valse inzichten op te zadelen, zoals over het ontstaan en de evolutie van het leven. Ook haalt ze lang niet altijd het beste uit de mens naar boven, integendeel. Vreemde situatie, toch?

Hoe meer jullie over religie praten, hoe minder de buitenaardse geleerden er van snappen. Je kan het hen niet kwalijk nemen, het lijkt ook onbegrijpelijk. De belangrijkste positieve aspecten die men aan religie toeschrijft, zijn betwistbaar. Men verwijst vaak naar de morele voorschriften in religieuze teksten, zoals bijvoorbeeld in het Nieuwe Testament. Maar je weet dat je ook daar in de problemen komt. Jezus, die honderden miljoenen christenen tegelijkertijd als een god en als een moreel rolmodel zien, zei geen onvertogen woord over de slavernij, bijvoorbeeld. Tussendoor leg je even aan de aliens uit wat slavernij betekent. Ze kunnen hun oren niet geloven dat zoiets ooit bestond. Dat mensen ook nu nog andere mensen minderwaardig vinden louter op basis van hun huidskleur, is onbegrijpelijk voor hen. Dat we die mentale kronkel tot nu toe niet konden uitwissen, vinden ze zeer opmerkelijk. Ook ons onvermogen om een gemeenschappelijke taal te spreken, die we van jongs af aan de kinderen aanleren, lijkt hen geheel absurd, maar toch net iets minder dan het feit dat we onszelf afhankelijk maakten van fossiele brandstoffen.

Het gesprek loopt stilaan ten einde. Je deed je best, maar je kon niet echt op hun belangrijkste vragen omtrent religie antwoorden. Wat religie is, dat lukte nog min of meer. Hoe mensen hun geloof beleven, daar kon je ook nog wel iets zinnigs over zeggen. Maar waarom religie bestaat en al duizenden jaren lang miljarden mensen hun denken en handelen inspireert, begeestert, beheerst en aanstuurt, daarop bleef je het antwoord schuldig. Niemand kan het je kwalijk nemen. De beste inzichten hierover zijn pas de voorbije decennia ontwikkeld. Toen de aliens in je tuin landen, was er nog geen sprake van de cognitieve wetenschap van religie. Zijzelf waren zelfs opgetogen dat je meerdere van hun vragen niet kon beantwoorden. Ze houden van intrigerende raadsels en onopgeloste wetenschappelijke moeilijkheden. Het vraagstuk religie op aarde zal hen ongetwijfeld nog veel plezier bezorgen. Wat een geweldig onderzoeksthema, besluiten ze eensgezind. 

Proximate en ultimate vragen en verklaringen

Sedert het bezoek van de buitenaardse onderzoekscommissie verliep ruim dertig jaar. Stel dat ze een nieuwe onderzoekbeurs krijgen en opnieuw langskomen. Kunnen we hen ondertussen beter informeren? Het antwoord daarop is zeker positief. We hebben over het waarom van religie in een kleine dertig jaar meer geleerd dan in alle eeuwen daarvoor. Om dit uit te leggen, moet ik eerst het onderscheid verhelderen tussen zogenaamde 'proximate' vragen en verklaringen enerzijds, en 'ultimate' vragen en verklaringen anderzijds. Het is een gangbaar onderscheid in de evolutiebiologie en gaat terug tot het werk van Charles Darwin in de negentiende eeuw. Stel dat ik wil begrijpen waarom trekvogels in de herfst naar het zuiden vliegen. Het antwoord van een ornitholoog kan bijvoorbeeld verwijzen naar het dalen van de temperatuur, of de vermindering van het aantal uren zonlicht per dag. Die factoren triggeren bij de zwaluw een neuronale en vervolgens hormonale reactie, wat er uiteindelijk toe leidt dat de vogel zijn trektocht start. Dit noemt men een directe, of proximate verklaring voor het gedrag van de zwaluw. Ze levert ons belangrijke informatie op, maar vertelt ons niettemin slechts een deel van het verhaal. We hebben nood aan een complementaire verklaring, namelijk die van een ultimate benadering van het probleem. Hierbij stellen we de vraag vanuit een historisch, of evolutionair perspectief. De ultimate invalshoek wil een antwoord vinden op het waarom-aspect van het gedrag. Een proximate benadering beantwoordt veeleer een 'wat-vraag': wat triggert de zwaluw om naar het zuiden te vliegen? Antwoord: minder zonlicht, koudere temperatuur et cetera. De ultimate benadering wil weten hoe het komt dat de zwaluw reageert op dergelijke prikkels: Waarom is de zwaluw zo geëvolueerd dat hij door minder zonlicht en een lagere temperatuur getriggerd wordt? Blijkbaar beschikt de zwaluw over biologische mechanismen waardoor zonlicht en temperatuur een dergelijk effect op zijn gedrag kan uitoefenen. Eksters en huismussen hebben deze mechanismen niet. Hoewel ze onderhevig zijn aan dezelfde vermindering van zonlicht en temperatuur, blijven ze ter plekke. Waarom de zwaluw wel, en die andere vogels niet? Het evolutionaire, dus historische, antwoord is hier relatief eenvoudig. De huidige zwaluwen zijn nakomelingen van zwaluwen die de Europese vorst en honger overleefden door naar Afrika te trekken. De zwaluwen die in het verleden ter plekke bleven, liepen een groter risico om te overlijden, wat hun kans op voortplanting verminderde. Dit is evolutie door natuurlijke selectie, of meer technisch uitgedrukt: the differential survival and reproduction of genes. Zwaluwen die in het verleden, hoe minimaal ook, vermogens hadden waardoor ze in de herfst de koude ontvluchtten, hadden gemiddeld genomen meer nakomelingen. Die nakomelingen erfden de eigenschappen die een grotere kans tot overleven bieden, maar niet in dezelfde mate. Er is immers altijd variatie, bepaald door het toeval. Sommige nakomelingen zijn daardoor minder goed aangepast, andere net iets meer. Die laatste hebben daardoor een grotere kans op overleving en voortplanting. Hun nakomelingen vertonen op hun beurt variatie, wat opnieuw aan natuurlijke selectie onderhevig is, enzovoort. Na duizenden tot zelfs honderdduizenden generaties leidt dit tot het zwaluwengedrag dat we nu kennen.

Dezelfde benadering kan men ook op cultuur toepassen. Stel dat een archeoloog ons uitleg verschaft over de Egyptische piramides. Hij kan een proximate verklaring geven: men versleepte stenen, kapte ze tot blokken, stapelde ze op elkaar, enzovoort. Hierbij gebruikten tienduizenden mensen dit en dat soort werktuig, enzovoort. Dit alles biedt ons zinnige informatie, maar we blijven op onze honger zitten. We willen ook – zelfs vooral – weten waarom de piramides zijn gebouwd. Het antwoord op deze ultimate vraag is opnieuw historisch. Het zal onder meer verwijzen naar de Egyptische geschiedenis; naar het belang van de farao's en naar de opvattingen van de Oude Egyptenaren over het leven na de dood. De informatie die de proximate en ultimate benaderingen opleveren is onderling sterk verschillend. In het ene geval gaat het bijvoorbeeld over architecturale kwesties, in het andere over de goddelijke status van de farao. Het is belangrijk om in te zien dat de twee benaderingen niet tegenstrijdig zijn. Evenmin zijn ze alternatieven voor elkaar. Ze zijn complementair. We hebben antwoorden nodig op beide vragen – proximate en ultimate – om een grondig inzicht te verwerven, zowel in de trektocht van zwaluwen als in de Egyptische piramides.

Proximate verklaringen van religie

Wat geldt voor zwaluwen, is evenzeer van toepassing op menselijk gedrag en complexe vormen van cultuur, zoals religie. De proximate studie van religie bezorgde ons reeds bijzonder veel informatie. Honderden religies zijn in kaart gebracht. Er bestaan tal van studies over de manier waarop uiteenlopende culturen religie beleven. We weten in welke goden ze geloven, welke eigenschappen die goden hebben, wat de inhoud is van gebeden, welke offers men brengt, hoe men over het bovennatuurlijke denkt, over het leven na de dood, enzovoort. We hebben inzicht in de rol die religie speelt in het dagelijks leven van miljarden mensen, hoe religieuze opvattingen een leidraad voor het handelen zijn en hoe ze morele waarden en normen vorm geven. We weten hoe religie mensen kan aanzetten tot altruïsme, maar evenzeer tot terrorisme. We begrijpen hoe ideologieën, bijvoorbeeld het nationalisme, zich kan enten op religie, of ermee verweven wordt, zie bijvoorbeeld de 'katholieken' en 'protestanten' in Noord-Ierland. (Men hoeft geen volbloed katholiek te zijn om zich katholiek te noemen in de nationalistische zin.) Bovendien kennen we de geschiedenis van meerdere religies, toch in grote lijnen. Het christendom bijvoorbeeld begon als een joodse sekte en groeide gaandeweg uit tot een wereldgodsdienst. Diverse factoren speelden hierin een rol, waaronder de psychologische aantrekkelijkheid van de christelijke boodschap; de inspirerende figuur van Jezus; politieke beslissingen zoals die van keizer Constantijn; de grote bekeringsijver van missionarissen, de gewelddadige verovering door christelijke landen van andere werelddelen, enzovoort. We begrijpen ook hoe het christendom in de loop der eeuwen in grote blokken en diverse kleinere gemeenschappen is uiteengevallen en wat de redenen hiervan zijn. Denk aan het schisma in de elfde eeuw tussen de oosters-orthodoxe kerken enerzijds en de Rooms-katholieke kerk anderzijds; aan de zestiende-eeuwse reformatie en contrareformatie, aan het ontstaan van andere afsplitsingen zoals Jehovah's Witnesses en The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints in de negentiende eeuw, of The Apostolic Church en The Charismatic Movement in de twintigste eeuw. Ook de vele honderden sekten, die men meer politiek correct 'nieuwe religieuze bewegingen' noemt, binnen het christendom en andere religies, zijn door godsdienstwetenschappers en religie-sociologen in kaart gebracht (Lewis, 2008). We begrijpen dit alles, weten hoe we het verder kunnen onderzoeken en hoe we onze kennis erover kunnen vermeerderen. Maar de verkregen informatie bevindt zich aan de proximate kant van het verhaal. Veel lastiger is het om antwoorden te vinden op de ultimate vraag omtrent religie: Waarom bestaat religie? Waarom zijn mensen vatbaar om in religie te geloven? Waarom nemen ze het bestaan van een god of goden aan? Waarom denken ze dat bidden helpt en dat mirakels bestaan, tegen alle wetenschappelijke kennis in? Misschien helpt het om de vraag in focus te krijgen, als men zich realiseert dat we ons al bij al relatief makkelijk kunnen voorstellen dat religie niet bestaat. In onze tijd zijn er reeds meerdere voorbeelden van vrijwel religie-neutrale samenlevingen, in het bijzonder in West- en Noord-Europa.

Het is pas sedert enkele decennia dat men hierop antwoorden formuleert met een wetenschappelijk karakter. De moderne godsdienstpsychologie bestaat sedert het begin van de twintigste eeuw, zie onder meer de boeken van William James (1902) en Sigmund Freud (1927). Maar hun werk is voornamelijk beschrijvend en vaak zeer speculatief, waardoor men het bezwaarlijk wetenschappelijk kan noemen. Eerdere pogingen om religie te verklaren klinken intuïtief aannemelijk, maar hebben evenmin een wetenschappelijk karakter. Ze blijven niettemin een zekere vorm van populariteit kennen, zie bijvoorbeeld de opvattingen van de negentiende-eeuwse Duitse filosofen Ludwig Feuerbach en Karl Marx. In zijn boek The Essence of Christianity (1841) beweert Feuerbach dat niet God de mens naar zijn beeld en gelijkenis heeft geschapen, maar dat het eerder andersom is. De mens creëerde het beeld van God naar zichzelf, maar dan in extreme mate uitvergroot. Feuerbach herleidt aldus de theologie, tot een antropologie. Het is eigen aan de mens, om religie te scheppen. De mens is de schepper, God is zijn schepsel. De positieve, maar gebrekkige eigenschappen van de mens, zoals kennis, zelfinzicht en macht, projecteert hij in de fictie van het godsbeeld, maar dan in vervolmaakte vorm: absolute kennis, totaal zelfinzicht en ongelimiteerde macht. God is de fictieve, geïdealiseerde vervolmaking van de mens. Het opperwezen is een vorm van wensdenken; het is het wezen dat de mens zou willen zijn. Feuerbach wijst erop dat religie vervreemding creëert. Ze schept een afstand tussen de mens en zijn religieuze fictie, door het contrast te beklemtonen tussen de eindige, onvolmaakte mens enerzijds en zijn oneindige, perfecte creatie, anderzijds.

Karl Marx vindt Feuerbachs analyse waardevol, maar denkt dat ze niet ver genoeg gaat. Ze legt wel uit, aldus Marx, waarom de mens een godsbeeld schept waartegenover hij zich vervolgens minderwaardig voelt, maar niet hoe we de religieuze vervreemding kunnen opheffen. Feuerbach geeft ons een louter psychologische duiding, maar er is nood aan een diepere analyse. De projectie door de mens van zichzelf naar een godsbeeld, stelt Marx in zijn boek The German Ideology (geschreven in 1846), komt voort uit de reële maatschappelijke en economische wanverhoudingen. Ten gevolge van het kapitalisme, zijn sociale verhoudingen verwrongen; zijn mensen vervreemd van elkaar, van zichzelf en van hun arbeid en de producten die ze maken. Religie, zoals alle culturele producten, is het gevolg van economische verhoudingen en van de wijze waarop de bestaansmiddelen zijn verdeeld. In marxistische termen behoort religie tot de bovenbouw, maar die wordt bepaald door de economie, de onderbouw. In een eerdere tekst, over de filosoof Hegel, gaf Marx reeds aan dat religie "opium van het volk" is: "De religie is de zucht van de in benauwenis verkerende creatuur, het gemoed van een harteloze wereld, zoals zij de geest van de geestloze toestanden is. Zij is de opium van het volk." De onderdrukte mens schept voor zichzelf religie, als een vorm van troost voor de ondraaglijke situatie waarin hij zich bevindt. Maar het is een valse vorm van troost, meent Marx, die niks verhelpt aan de dieperliggende oorzaken van de religieuze mens zijn ellende. Integendeel, religie helpt net de uitbuiters. Ze houdt mensen onwetend over de werkelijke toestand waarin zijzelf en de maatschappij zich bevinden. Als de kapitalistische exploitatie van het proletariaat stopt, zal religie vanzelf een stille dood sterven. Er zal immers geen behoefte meer zijn aan de projectie van de mens naar een almachtige god, zoals beschreven door Feuerbach.

De analyses van Feuerbach en Marx zijn scherpzinnig en hadden veel invloed. Maar ze schieten tekort als verklaring. Religie is veel ouder dan het kapitalisme, en de mens schiep duizenden goden die helemaal geen geperfectioneerde menselijke wezens zijn, denk bijvoorbeeld aan de Griekse goden. Sommige vormen van religie kunnen ongetwijfeld troost bieden, en in die zin een vorm van opium van de armen en van de machtelozen zijn. Maar er zijn diverse religies met geheel andere functies. Andere, meer actuele verklaringen voor religie schieten op analoge manier tekort. Zo bijvoorbeeld de zogenaamde Terror Management Theory, die stelt dat religie het antwoord is op onze angst voor de dood. Mensen, zo luidt de gedachtegang, zijn de enige wezens die hun eindigheid beseffen. Elke dag dat we in leven zijn, brengt ons dichter bij de dood. Het perspectief op het einde van het leven en de overgang naar het totale niets, is ondraaglijk. Religie, door ons de belofte op een hiernamaals voor te spiegelen, stelt ons in staat om een leven te leiden zonder voortdurend doodsangst te ervaren. Ook deze theorie klinkt niet onaannemelijk, maar ze kent meerdere problemen. Zo zijn er religies die de gelovigen eerder angst inboezemen, met name voor het eeuwige hellevuur, dan de angst voor de dood te milderen, zie bijvoorbeeld het orthodoxe calvinisme. Ook zijn er talloze mensen die niet in een leven na de dood geloven en daar geen angst voor hebben. De reden daarvoor gaf de Griekse filosoof Epicurus (341-270 BC) reeds in de Oudheid:  "De dood betekent niets voor ons, gezien het feit dat zolang wij er zijn, de dood er niet is, en als de dood gekomen is, zijn wij er niet meer." De dood is een non-item. Het is absurd om er angst voor te hebben, bijgevolg is er geen "terror management" nodig.

De cognitieve wetenschap van religie

De belangrijkste tekortkoming van de verklaringen van Feuerbach, Marx en van de Terror Management Theory is dat ze de ultimate vraag, die naar het waarom van religie, niet uitwerken. Ze zijn, met andere woorden, blind voor de evolutionaire kant van de verklaring. De voorbije decennia kwam daarin verandering, ruim een eeuw na Charles Darwins pionierswerk On The Origin Of Species (1859). De discipline die tracht een vollediger duiding te geven van het geloof in goden en het bovennatuurlijke, heet de cognitieve wetenschap van religie. Ze brengt inzichten uit meerdere disciplines samen, waaronder de evolutietheorie, sociale psychologie, antropologie, neurowetenschappen en zoölogie. Het ambitieuze doel ervan is om te verklaren hoe religieuze ideeën ontstaan, hoe ze zich verspreiden, hoe ze zich aanpassen aan nieuwe omstandigheden, hoe ze gedrag veroorzaken en hoe ze verdwijnen. De focus ligt op de vraag welke cognitieve, of mentale, eigenschappen het mogelijk maken dat religieuze denkbeelden ontstaan en zich in de cultuur, over meerdere generaties heen, innestelen. Ondertussen zijn er tientallen boeken over gepubliceerd en bestaan er gespecialiseerde wetenschappelijke tijdschriften over. Tot de belangrijkste auteurs behoren Stewart Guthrie (1995), Dan Sperber (1996), Pascal Boyer (2002), Scott Atran (2002), Justin Barrett (2004), Robert McCauley (2011), Jesse Bering (2011) en meerdere anderen. In acht genomen hoe belangrijk religie is geweest in de geschiedenis, en nog steeds is, kunnen we het belang van de ontwikkeling van de cognitieve wetenschap van religie moeilijk overschatten. Als we beter begrijpen waar religieuze denkbeelden vandaan komen, hoe ze ontstaan en zich verspreiden, en hoe ze ons tot zeer uiteenlopend gedrag aanzetten, dan kunnen we er wellicht beter mee omgaan, er het positieve uithalen of stimuleren en het negatieve kanaliseren of vermijden. Ik tracht in wat volgt enkele van de basisopvattingen van de cognitieve wetenschap van religie uit te leggen. Maar eerst wil ik erop wijzen dat er binnen de discipline ook fel gedebatteerd wordt over diverse kwesties. Zo zien sommige onderzoekers religie als een bijproduct van bepaalde psychologische vermogens, terwijl anderen religie eerder als een evolutionaire aanpassing interpreteren.

Een kernaspect van de discipline, wat door vrijwel alle onderzoekers binnen het vakgebied wordt aanvaard, is het inzicht dat onze mentale vermogens modulair zijn georganiseerd. Dit gaat terug op eerder werk van evolutiepsychologen zoals Jerome Barkow, John Tooby en Leda Cosmides (1992). Door evolutie en natuurlijke en seksuele selectie, bezitten we tal van cognitieve vermogens, door sommige onderzoekers modules of heuristieken genoemd. We kunnen dat aldus begrijpen: net zoals ons lichaam is opgebouwd uit tal van evolutionaire aanpassingen, bijvoorbeeld organen zoals het hart, de longen en de lever, of regulatiemechanismen voor temperatuur en slaap, of structuren zoals kniegewrichten en kaakspieren, zo kent ook onze mentale software diverse mechanismen om problemen op te lossen die een effect hebben op overleving en voortplanting. Denk bijvoorbeeld aan de psychologische eigenschappen – modules – die het mogelijk maken dat kinderen bijzonder snel een taal aanleren; aan onze mentale vaardigheden om gezichten te herkennen en intenties te interpreteren; aan de intuïtieve manier waarop we aan classificatie doen, afleidingen maken en veralgemenen; of aan het spontane onderscheid dat kleine kinderen reeds maken tussen het organische en het anorganische, tussen het materiële en mentale domein, enzovoort (Gopnik, Meltzoff & Kuhl, 2000).

Al deze bijzondere vermogens, zeer eigen aan wat het is om een mens te zijn, moeten we niet of nauwelijks aanleren. We hebben ze dankzij onze evolutionaire geschiedenis en we gebruiken ze om zin en betekenis aan de wereld te geven, om er structuur in te zien en om er patronen in te herkennen. Het is nuttig om in dit verband het onderscheid tussen aangeboren en aangeleerd te verduidelijken. We worden vanzelfsprekend niet geboren met kennis van het Engels of van een andere taal. We leren een taal. Maar de vermogens die we nodig hebben om een taal te kunnen leren, die zijn aangeboren. De klassieke opdeling tussen nature en nurture is bijgevolg volgens evolutiepsychologen een valse tegenstelling. Zonder nature kan er geen nurture zijn. Het heeft geen zin om de twee strikt van elkaar te willen scheiden, net zomin als we zinvol kunnen beweren dat de lengte van een rechthoek belangrijker is dan de breedte, of omgekeerd. De centrale stelling van meerdere auteurs is nu dat religie zich ent op, als het ware meerijdt met, een aantal psychologische mechanismen die evolutionair zijn ontwikkeld omdat ze functioneel zijn om problemen op te lossen die niks met religie hebben te maken. Laat ik een voorbeeld geven. Mensen bezitten het vermogen om snel en efficiënt gezichten als gezichten te herkennen. Baby's kunnen het reeds. Ze kijken langer naar gemanipuleerde foto's van gezichten waaraan iets niet klopt, bijvoorbeeld waarvan de neus zich op het voorhoofd bevindt, dan naar normale gezichten. We kunnen hieruit afleiden dat baby's reeds een verwachtingspatroon hebben over hoe gezichten eruit zien. Om voor de hand liggende redenen is een dergelijk cognitief mechanisme, of een mentale module, bijzonder nuttig. Gezichten zijn immers extreem belangrijk voor ons, aangezien er over het algemeen mensen aan vast hangen. Ons vermogen om gezichten als gezichten te herkennen, staat in zekere zin te scherp afgesteld. Het werkt als het ware te goed. Vandaar dat we soms ook gezichten zien in de wolken, in de schors van een boom of in een schimmel die in je badkamer groeit. Die gezichten zijn niet echt, maar ze triggeren wel de mentale modules die je in staat stellen om gezichten te herkennen. Evolutiepsychologen maken een vergelijking met een rookmelder. Dat moet ook iets te scherp afgesteld zijn, om goed te functioneren. Het is immers beter dat het zich vergist aan de overschattende kant – iemand steekt een sigaar op, en het alarm gaat af -, dan aan de onderschattende kant: er is een echte brand, maar de rookmelder denkt dat het een sigaar is. Aan de overschattende kant kunnen we ons veel fouten permitteren, maar aan de onderschattende kant geen enkele. Op analoge wijze zien we meer gezichten dan er in realiteit bestaan (Guthrie, 1995; Shermer, 2012).

De cognitieve wetenschap van religie tracht aan te tonen dat we niet zondermeer, als een triviaal neveneffect, gezichten in de wolken zien. Er hangt een heel complex van antropomorfe aspecten aan vast. Men spreekt in dit verband van een Hyperactive Agency Detection Device (Barrett, 2004). Dat is een hele mondvol, maar het komt erop neer dat we over mentale modules beschikken die ons toelaten om niet enkel gezichten te herkennen, maar ook om er spontaan de juiste psychologische vermogens aan te koppelen. Denk aan intenties, aan het maken van plannen, aan doelgericht redeneren en handelen, aan emoties en aan morele opvattingen. Die mentale modules zijn hyperactief; ze staan, zoals de rookmelder, te scherp afgesteld. Als we een echt gezicht zien, komt dat niet louter tot ons als een gezicht, zondermeer. We trachten automatisch de gedachten te ontcijferen die er achter schuil gaan. We willen te weten te komen wat het subject dat aan het gezicht is gekoppeld denkt, wil, bekokstooft, verwacht, vreest enzovoort. Het centrale punt is nu dat ons Agency Detection Device onvermijdelijk, net omdat het hyperactief is, ook agents, dat wil zeggen subjecten met gedachten, intenties en plannen, veronderstelt achter fenomenen en gebeurtenissen die in realiteit helemaal niet psychologisch beladen zijn. Zo bijvoorbeeld, toen men nog niet wist wat kometen waren, werden ze als boodschappen geïnterpreteerd, die over het algemeen slecht nieuws aankondigden. (Dat bleek overigens altijd te kloppen; als je maar lang genoeg wacht zal er na het verschijnen van een komeet ongetwijfeld wel iets negatiefs gebeuren, van een stergeval in de familie tot het uitbreken van een epidemie). Welnu, als kometen een boodschap brengen, dan moet er natuurlijk iemand zijn – een agent – die de boodschap uitstuurt. Zo iemand moet intenties hebben en plannen maken, onder meer om informatie over te brengen. Bovendien moet hij over zeer bijzondere vermogens beschikken, anders kan hij geen hemellichaam aan ons laten verschijnen. Het komt erop neer dat we spontaan, intuïtief een supersubject postuleren achter bijzondere gebeurtenissen zoals het verschijnen van een komeet. Maar evengoed achter het ontstaan van de kosmos, van het leven en de mens; achter ziekte en dood; achter bijzondere natuurverschijnselen of dramatische gebeurtenissen, enzovoort. Het is niet zo moeilijk om de vele duizenden goden die de mens heeft bedacht, als culturele expressies te zien van de psychologie van het supersubject. Het vergde de ontwikkeling van de natuurwetenschappen om ons een epistemologisch betrouwbaar alternatief aan te bieden voor de verklaring van kometen, epidemieën en tsunami's, maar het Hyperactive Agency Detection Device blijft actief. Daarom ontwikkelen kinderen, die nog geen wetenschappelijke kennis hebben, spontaan verklaringen voor allerlei fenomenen alsof er supersubjecten en bovennatuurlijke krachten bestaan. Maar ook volwassenen, met inbegrip van velen die wetenschappelijk zijn geschoold, hebben soms moeite om te aanvaarden dat gebeurtenissen vaak random en niet doelgericht zijn, denk aan de vele complottheorieën die circuleren (Brotherton, 2017).

Zodra de overtuiging, als spontaan neveneffect van specifieke psychologische adaptaties, ontstaat dat er krachten bestaan die natuurlijke gebeurtenissen overstijgen maar toch kunnen beïnvloeden, ontstaan religieuze rituelen: een reeks handelingen speciaal ontworpen om bovennatuurlijke krachten te manipuleren. 

Het nut van religie

Het voorbeeld van het Hyperactive Agency Detection Device, dat ons helpt om te begrijpen hoe het kan dat zoveel mensen wereldwijd in een of meerdere goden en in bovennatuurlijke krachten geloven, is er een uit meerdere. Evolutiepsychologen en onderzoekers die werkzaam zijn op het domein van de cognitieve wetenschap van religie, ontwikkelden vergelijkbare inzichten over de vraag waarom zovelen geneigd zijn om te denken dat we ook na de dood verder leven; dat er een onderscheid is tussen lichaam en geest; dat de morele orde extern is aan de mens, enzovoort. Gaandeweg ontstaat zo een wetenschappelijke verklaring voor religie, in al haar vreemde, fascinerende, soms sterk irrationele verschijningsvormen. Religie is een spontaan neveneffect van een subklasse van onze psychologische eigenschappen. Als dit klopt, dan hoeven we geen adaptieve verklaringen voor religie te zoeken. De psychologische vermogens waarop religie zich ent zijn adaptief, maar religie zelf niet. Althans, niet vanuit evolutionair oogpunt. Zodra religieuze opvattingen ontstaan, kunnen ze een functie krijgen binnen de gemeenschap waarin ze zich voordoen. We bevinden ons dan niet langer in het domein van de ultimate verklaringen voor religie, maar de proximate. Evolutionair kunnen we religie als functieloos zien, maar ze kan van buitengewoon groot belang zijn om voor groepscohesie te zorgen; de identiteit van een gemeenschap te vormen; de ene groep van de andere te differentiëren; morele regels en normen af te dwingen, enzovoort. Ook hierover zijn de voorbije decennia belangrijke wetenschappelijke inzichten ontwikkeld, voortbouwend op antropologische studies. Laat ik een voorbeeld geven: religie kan er voor zorgen dat een individu onmiskenbaar deel uitmaakt van een bepaalde groep, en niet van een andere. Men heeft het in dit verband over een 'hard to fake signal' (Irons, 2001). Mensen zijn groepsdieren. We hebben een diep verlangen om tot een groep te behoren waarvan we weten dat de leden op elkaar kunnen rekenen. Wie in het verleden uit de groep werd verstoten, was zo goed als ten dode opgeschreven. Het is bijgevolg niet verwonderlijk dat we meerdere groepspsychologische kenmerken hebben, waaronder ons vermogen tot wederkerig altruïsme en ons rechtvaardigheidsgevoel. De groep biedt zijn leden steun, bescherming en veiligheid en de mogelijkheid tot samenwerking, waardoor veel meer realiseerbaar is dan wat men als individu vermag. Maar een groep is ook kwetsbaar. Niet enkel voor andere, vijandige groepen, maar ook voor infiltratie door freeriders: diegenen die zich voordoen als betrouwbare, loyale groepsleden, maar in werkelijkheid profiteren van de solidariteit en het altruïsme van de anderen. Een hechte groep kan leven met een beperkt aantal freeriders, maar er bestaat een keerpunt waarbij de groep instabiel wordt. Religie is een van de middelen om met dit probleem om te gaan. Groepsleden hebben over het algemeen dezelfde religie. Ze geloven in dezelfde god of goden, voeren dezelfde rituelen uit, kennen dezelfde gebeden, lezen dezelfde sacrale teksten, handelen volgens dezelfde religieuze voorschriften, enzovoort. Wie de gebeden en rituelen kent; de dieetregels volgt; aanwezig is bij religieuze vieringen, enzovoort, toont aan de andere groepsleden dat hij of zij een betrouwbaar, loyaal lid is. Dat verkleint de kans op ostracisme, vergroot de mogelijkheid op samenwerking en versterkt de groepscohesie. Over de juiste religieuze kennis beschikken en de vereiste handelingen correct uitvoeren, is geen sinecure. Het vraagt vaak jarenlange training en toewijding. Zo signaleert men naar de andere groepsleden toe betrouwbaar en loyaal te zijn. Religiositeit, in die zin, is hard to fake; net dat maakt haar nuttig als groepspsychologisch instrument. Dit perspectief verklaart waarom religie vaak zinloze en irrationele opvattingen en handelingen lijkt te promoten: het zijn net dergelijke signalen, zowel naar de in-group als out-group toe, die de grootste mate van betrouwbaarheid opleveren. Denk bijvoorbeeld aan de zogenaamde snake handlers in de Appalachen. Tijdens kerkdiensten nemen ze gifslangen ter hand. Ze verwijzen naar passages in de bijbel, zoals deze: "And these signs shall follow them that believe: In my name shall they cast out devils; they shall speak with new tongues. They shall take up serpents; and if they drink any deadly thing, it shall not hurt them; they shall lay hands on the sick, and they shall recover" (Marcus, 16:17-18). Gifslangen zijn evident gevaarlijk. Geregeld wordt een gelovige dodelijk gebeten. Men kan dit bizarre gedrag uitleggen door te verwijzen naar het feit dat miljoenen Amerikaanse protestantse christenen de bijbel letterlijk nemen. Dit is evenwel niet de enige verklarende factor. Minstens even belangrijk, is de signaalfunctie van het slangenritueel. Wie een slang durft vast te houden, toont aan het ware geloof – dat van de groep – aan te hangen. Wie niet genoeg lef heeft, maakt meteen aan alle andere kerkgangers duidelijk niet recht in de schoenen te staan. De ware gelovige hoeft immers niets te vrezen. Het woord van de Heer zegt het zelf. Twijfelaars zijn niet helemaal betrouwbaar. Hun gebrek aan vertrouwen, geeft aan de groep het signaal dat men vragen kan stellen bij hun loyauteit. Het vastnemen van de gifslang, is een duidelijk voorbeeld van een religieus hard to fake signal. Men kan niet doen alsof men de slang vasthoudt. Evenmin kan de groep het gedrag van de snake handler minimaliseren of wegwuiven als onbelangrijk. In elke religieuze traditie vindt men voorbeelden van hard to fake signals, van besnijdenis tot zelfflagellatie; van ogenschijnlijk zinloze dieetregels tot de constructie van religieuze gebouwen; van bedevaarten tot het memoriseren van een volledig boek.  

Er zijn meerdere andere functies blootgelegd van religie, naast het beschermen van de groepscohesie en –identiteit. Ik geef nog een voorbeeld. De Amerikaanse psycholoog Jesse Bering brengt in zijn boek The God Instinct (2011) de interessante gedachte naar voren dat religie ontstond als een reactie op reputatie-beschadigende roddels. Taal, een van de meest bijzondere menselijke eigenschappen, maakte het mogelijk dat we informatie over elkaar kunnen uitwisselen op een manier die niet mogelijk is voor andere diersoorten. Als een aap een andere aap betrapt op wangedrag, dat blijft het onder hen. Als een mens iemand betrapt, kan hij het aan iedereen verder vertellen. Aangezien we groepsdieren zijn, is het van groot belang om onze reputatie hoog te houden. Het geloof in een bovennatuurlijk wezen dat ons in de gaten houdt, redeneert Bering, vermindert de kans op morele overtredingen, wat dan weer het risico om erop betrapt te worden verkleint, wat de kans op roddel vermindert, zodat onze goede reputatie intact blijft. God is een illusie, die ons brein creëert en in stand houdt, omdat ze adaptief is. Verder onderzoek, ook experimenteel, zal uitwijzen wat het belang is van Berings hypothese en van meerdere andere in dit verband.

De toekomst van religie

Wie de schitterende foto's van Carl De Keyzer in dit boek ziet, van mensen die deelnemen aan religieuze rituelen of gebedsbijeenkomsten, voelt bijna fysiek de intensiteit van hun ervaringen. Religie lijkt diep in onze psychologie te zijn ingebakken. Toch is dat maar gedeeltelijk waar. Naar alle waarschijnlijkheid, zoals de cognitieve wetenschap van religie aangeeft, is religie geen onderdeel van onze mentale infrastructuur, maar eerder een neveneffect. Als dat klopt, dan kunnen we ons ook een toekomst zonder religie voorstellen. Aan de vraag of dat wenselijk is of niet, ga ik hier voorbij.

Er bestaan vele neveneffecten van onze mentale en lichamelijke adaptaties. Zo is bijvoorbeeld obesitas een neveneffect van onze evolutionair ontwikkelde neiging om calorierijk voedsel tot ons te nemen, telkens we daar de kans toe hebben. Tot voor kort was dat een goede overlevingsstrategie. Er was immers helemaal geen garantie op het vinden van voedsel, morgen of volgende week. Een reserve aan energie aanleggen, in de vorm van vetcellen, was een uitstekend middel om met die onvoorspelbaarheid om te gaan (Lieberman, 2013). Maar in het heden, in elk geval in de westerse wereld, is die strategie eerder contraproductief. Er is immers veel en goedkoop vet en suikerrijk voedsel voorradig, de klok rond. Obesitas is het resultaat van het samenkomen van enkele aspecten van onze geëvolueerde psychologie enerzijds en een cultureel-economisch fenomeen anderzijds. Maar niks zegt dat het onvermijdelijk is. Mits een aanpassing van onze levensstijl, in combinatie met een verandering in het voedselaanbod, kan men obesitas vermijden. We kunnen neveneffecten cultureel bijsturen, of voorkomen. 

Naar analogie, is het mogelijk dat er een religie-loos tijdperk komt? Sommige Verlichtingsfilosofen en meerdere atheïsten in onze tijd menen van wel. Zo schreef de Britse wiskundige, logicus en filosoof Bertrand Russell: "Religion is something left over from the infancy of our intelligence, it will fade away as we adopt reason and science as our guidelines." Kan dit kloppen? Het is momenteel allicht nog te vroeg om er een duidelijk oordeel over te vellen. Het is ongetwijfeld waar dat de toename van wetenschappelijke kennis en het onderwijs erover, een effect heeft op religiositeit. Als de kennis stijgt, neemt de impact van religie af. Sedert de zeventiende-eeuwse wetenschappelijke revolutie zijn steeds meer argumenten voor het bestaan van een god of van goden, onderuit gehaald. Of beter geformuleerd: ze zijn overbodig geworden. Zoals de Franse astronoom en wiskundige Pierre-Simon Laplace reeds aangaf (al is het verhaal mogelijks apocrief): We hebben god als hypothese niet langer nodig voor tal van kwesties waar men vroeger geen zinvolle verklaring voor had. Zeker sinds de publicatie van Charles Darwins On The Origin of Species (1859) ligt de bewijslast voor het bestaan van een god bij diegenen die erin geloven. Uiteraard zijn er nog meerdere fundamentele vraagstukken waarvoor de wetenschap nog geen adequate verklaring heeft, zoals het ontstaan van het heelal, van het leven en van bewustzijn. Maar we weten ook hierover momenteel reeds veel meer dan in het recente verleden. Het is niet denkbeeldig dat men er nog deze eeuw wetenschappelijk verantwoorde verklaringen voor vindt. Hoe dan ook zijn verklaringen die naar god verwijzen, niet langer zinvol. Ze komen eerder neer op een intellectueel forfait.

Religie, feiten en zingeving

In onze tijd menen velen dat de empirische onhoudbaarheid van religie niet zoveel ter zake doet. Mensen, zo luidt het, zijn niet zozeer gelovig omdat ze denken dat religie iets over de aard en werking van de realiteit uitlegt, maar vooral omwille van persoonlijke- en groepsidentiteit en zingeving. Ze weten dat bijvoorbeeld het boek Genesis louter mythologisch is. Ze lezen het niet als een objectief en wetenschappelijk boek, maar omwille van de symboliek, de traditie of de literaire kwaliteiten. Dat standpunt botst evenwel met de feiten. Honderden miljoenen gelovigen, zeker in het christendom en de islam, zijn er wel degelijk van overtuigd dat hun religieuze denkbeelden ook een feitelijke waarde hebben. Een bezoek aan het Creation Museum in Petersburg, Kentucky, maakt dat onmiddellijk duidelijk. Zowel de fundamentalistische organisatie Answers in Genesis die het museum beheert, als de honderdduizenden bezoekers ervan, zijn ervan overtuigd dat de gebeurtenissen die zijn beschreven in het boek Genesis in realiteit zijn gebeurd. Moderne theologen doen hun best om godsconcepten te ontwikkelen die zo min mogelijk interfereren met het empirische, zodat ze geïmmuniseerd zijn tegen wetenschappelijke bevindingen, maar de grote meerderheid van gelovigen is niet geïnteresseerd in dergelijke godsnoties. Zo wordt het bedevaartsoord Lourdes, Frankrijk, jaarlijks door meer dan vijf miljoen gelovigen bezocht. Het lijdt weinig twijfel dat de grote meerderheid daarvan er oprecht van overtuigd is dat Maria aan Bernadette verscheen en dat de mirakelverhalen feitelijk kloppen.

De in 2002 overleden Amerikaanse paleontoloog en auteur van populair wetenschappelijke boeken Stephen Jay Gould trachtte in zijn boek Rock of Ages (1999) aan te tonen dat geloof en wetenschap twee totaal gescheiden werelden zijn. Wetenschap, aldus Gould, gaat over de feiten; over hoe de objectieve realiteit in elkaar steekt en functioneert, terwijl religie over waarden, normen, ethiek en zingeving zou gaan. Wetenschap en religie, aldus Gould, zijn gescheiden magisteria. Hij trachtte met die stelling de in Amerika oververhitte discussie over de evolutietheorie te ontmijnen. Het creationisme, aldus Gould, is zowel vanuit religieus als vanuit wetenschappelijk oogpunt fout. Wetenschappelijk om evidente redenen: wie het boek Genesis letterlijk neemt, verwerpt niet alleen de biologie, maar ook de geologie, de kosmologie, de astronomie, de genetica en zelfs de taalwetenschap, denk aan het verhaal over de toren van Babel. Maar het creationisme, vervolgt Gould, is ook vanuit religieus oogpunt fout. Religie zegt immers niets over de werkelijkheid. Ze zou, per definitie, zich enkel bezighouden met de betekenis van de realiteit en de zin van de menselijke existentie, niet met het feitelijk karakter ervan.

Gould bedoelde het ongetwijfeld goed, maar zijn stelling is onhoudbaar. Religie gaat onvermijdelijk ook over het empirische. Wie sceptisch is over het bestaan van bovennatuurlijke wezens, kan redeneren dat een universum dat is geschapen door God, er ongetwijfeld anders zou uitzien dan een universum dat door een onbedoelde, onbewuste en geheel toevallige kwantumfluctuatie tot stand kwam. Mocht de menselijke soort bedacht en geschapen zijn door een volmaakte god, dan zou de lijst van genetische aandoeningen die ons teisteren wellicht korter zijn dan wat nu het geval is. (God kan kwaadaardig zijn, maar dan is hij ethisch onvolmaakt.) Zoals de nobelprijswinnaar fysica Steven Weinberg ooit schreef in een van zijn boeken: "The more the universe seems comprehensible, the more it also seems pointless" (1993). Gelovigen zouden, mochten ze Gould volgen, het hiermee eens kunnen zijn. Religie heeft immers niks met de fundamentele eigenschappen van de realiteit te maken; ze gaat over zingeving en betekenis. Maar de grote meerderheid van mensen die een religie aanhangen, zijn het hoegenaamd niet eens met die redenering, wel integendeel. Ze reduceert hun geloof tot zingeving, maar het is evident dat daarvoor geen godsgeloof nodig is. Ook ongelovigen geven zin aan hun leven (Kurtz, 1994).

Religie, voor het gros van gelovigen, is meer dan een verzameling waarden en normen. God, of de goden, maken een verschil in de feitelijke realiteit, als ze die al niet zelf hebben geschapen. God kan bijvoorbeeld mirakels teweeg brengen, een duidelijke tussenkomst in de werkelijkheid. Hij houdt rekening met de manier waarop mensen hun leven leiden; hij luistert naar gebeden; hij kan straffen en belonen; hij kan zieken genezen; aanvaardt of verwerpt offers, enzovoort.

Religie in verandering

Terug naar de cognitieve wetenschap van religie. De discipline is nog steeds in volle ontwikkeling, maar houdt de belofte in ons een wetenschappelijk overtuigende verklaring voor het ontstaan en het waarom van religie te bieden. Dat brengt Jesse Bering, naar het einde toe van zijn boek, tot de volgende uitspraak: "We are the first generation, in the history of our species, to be confronted directly by the full scientific weight of an argument that renders a personal God both unnecessary and highly unlikely" (2011, pag. 202). Bering maakt ongetwijfeld een sterk punt. Maar de bevindingen van de cognitieve wetenschap van religie zijn nog niet tot het grote publiek doorgedrongen. Bovendien worden wereldwijd kinderen in het onderwijs en door hun opvoeding nog steeds onvergelijkbaar meer blootgesteld aan religieus onderricht en aan indoctrinatie, dan aan wetenschap en kritisch denken. Vooral de situatie in islamitische landen en in een christelijk land zoals de Verenigde Staten, lijkt aan te tonen dat het nog lang kan duren eer de voorspelling van Bertrand Russell uitkomt. De foto's van Carl De Keyzer lijken dit ook te bevestigen. De Verenigde Staten, een westers land waarin men nochtans makkelijk kennis kan nemen van wetenschappelijke kennis, zijn door en door religieus. Ruim veertig procent van de bevolking verwerpt de evolutietheorie en neemt het boek Genesis min of meer letterlijk. De macht en de invloed van de zogenaamde Evangelicals is nog steeds bijzonder groot (FitzGerald, 2018; Lernout, 2011; Vermaas, 2008; Goldberg, 2006). Niettemin tonen recente studies aan dat zelfs in de Verenigde Staten het aantal mensen dat zich christelijk noemt, snel aan het dalen is. Onderzoek van het Pew Research Center uit 2018 en 2019 toont aan dat 65% van de inwoners van de Verenigde Staten zichzelf als christen beschouwt, wat een daling is van 12% ten opzichte van tien jaar geleden. Diegenen die zichzelf niet-religieus noemen, maar atheïst, agnost of "nothing in particular", vormen 26% van de bevolking. Tien jaar geleden was dat 17%. Zowel het protestantisme als katholicisme verliezen gelovigen in de Verenigde Staten. In 2020 identificeert 43% van de Amerikanen zich met het protestantse geloof. Dat was in 2009 nog 51%. De katholieke gemeenschap daalde van 23% naar 20% het voorbije decennium.[i] Ook het aantal mensen dat deelneemt aan religieuze plechtigheden vertoont eenzelfde sterk afnemende trend. De afname van het aantal christenen is niet enkel relatief ten opzichte van andere geloofsgemeenschappen, maar ook in absolute aantallen. In 2009 waren er ongeveer 233 miljoen volwassenen in de V.S., waarvan 178 miljoen aangaven christen te zijn. Sindsdien zijn er ongeveer 23 miljoen meer volwassenen in de V.S., maar het aantal christenen is gedaald tot 167 miljoen. De groep die zichzelf "religiously unaffiliated" noemt, steeg met dertig miljoen in diezelfde periode. Het aantal mormonen bleef de voorbije tien jaar procentueel gelijk, namelijk 2%, wat evenveel is als het aantal joden. De moslimgemeenschap blijft klein in de Verenigde Staten: 1%, wat evenveel is als respectievelijk het percentage boeddhisten en hindoes. Verder noemt 3% zich "spiritueel".[ii]

Hoe kunnen we deze snelle verandering van het Amerikaanse religieuze landschap verklaren? Dat is op dit moment nog niet duidelijk. Meerdere factoren spelen ongetwijfeld een rol. Misschien hebben de seksuele schandalen in de katholieke kerk een effect, of het bedenkelijke morele gedrag van meerdere evangelische predikers? Ook de terreurdaden van de voorbije decennia, hoewel overwegend islamitisch getint, plaatsen religie in een slecht daglicht. Spreekt de wetenschap steeds meer mensen aan, of het humanistische mens- en wereldbeeld? Vinden mensen elders zingeving en manieren om een positieve identiteit te ontwikkelen? Of is men meer onverschillig geworden? Misschien ontdekt men steeds beter andere manieren om tot een groep te behoren, verschillend van de traditionele religieuze gemeenschappen? Of spreken de morele waarden en normen die men met religie associeert, steeds minder mensen aan? Ook de boeken van religie-kritische auteurs, waaronder Sam Harris (2005, 2008), Daniel Dennett (2007), Richard Dawkins (2008), Christopher Hitchens (2009) en Victor Stenger (2010) kunnen mede verantwoordelijk zijn voor de vaststellingen van het Pew Research Center. Ongetwijfeld speelt ook de economie een belangrijke rol. Religie is in de Verenigde Staten veel meer met het kapitalisme verweven dan elders ter wereld. Niet voor niks is de titel van Carl De Keyzer zijn boek, dat uitsluitend foto's bevat over het religieuze leven in de Verenigde Staten, "God Inc.".

Tot slot. Kunnen we ondertussen iets zinvols over religie vertellen aan de aliens die in de jaren tachtig van de vorige eeuw in je achtertuin landden? Zoals ik al aangaf: ik denk het wel. We weten dat ze vertrouwd zijn met de evolutietheorie. Bijgevolg kan het niet zo moeilijk zijn om hen het evolutionaire perspectief op het geloof in goden en het bovennatuurlijke, wat de drijvende kracht is achter de cognitieve wetenschap van religie, uit te leggen. Wellicht blijft religie in se voor hen ondoorgrondelijk, omdat ze niet over de centrale psychologische eigenschappen beschikken waarvan religieuze denkbeelden een – voor mensen – quasi-spontaan neveneffect zijn. Maar ze zouden in staat zijn om de logica van de verklarende argumentatie te snappen. Naar analogie, met een verwijzing naar een bekende tekst van de filosoof Thomas Nagel (1974): mensen kunnen niet ten gronde begrijpen wat het betekent om een vleermuis te zijn, maar op een bepaald cognitief niveau snappen we wel hoe echolocatie ze toelaat om in het donker te vliegen en insecten te vangen. We kunnen ons misschien niet inleven in het bewustzijn van een vleermuis, maar we doorgronden wel de onderliggende cognitieve mechanismen ervan. Misschien zijn de aliens, dankzij hun sterk ontwikkelde kennis van data-analyse en waarschijnlijkheidsrekening, veel beter dan ons in staat om voorspellingen te doen over de toekomst van religie. Wie weet geven ze aan dat religie zal uitsterven en dat men over pakweg tweehonderd generaties naar de foto's van Carl De Keyzer zal kijken zoals wij nu naar Stonehenge, of naar het prehistorische beeldje bekend als de Löwenmensch. Onmiddellijk herkenbaar als iets wat door mensen is gecreëerd, maar tegelijkertijd vreemd en mysterieus. De tijd zal het uitwijzen.

Literatuur

Atran, Scott: In Gods We Trust: The Evolutionary Landscape Of Religion (Oxford University Press, 2002)

Barkow, Jerome, Cosmides, Leda & Tooby, John, editors: The Adapted Mind. Evolutionary Psychology and the Generation of Culture (Oxford University Press, 1992)

Barrett, Justin L.: Why Would Anyone Believe in God? (AltaMira Press, 2004)

Bering, Jesse: The God Instinct. The Psychology of Souls, Destiny, and the Meaning of Life (Nicholas Brealey Publishing, 2011)

Boyer, Pascal: Religion Explained: The Evolutionary Origins of Religious Thought (Basic Books, 2002)

Brotherton, Rob: Suspicious Minds: Why We Believe Conspiracy Theories (Boomsbury Sigma, 2017)

Dawkins, Richard: The God Delusion (Mariner Books, 2008)

Dennett, Daniel: Breaking the Spell: Religion as a Natural Phenomenon (Penguin Books, 2007)

FitzGerald, Frances: The Evangelicals: The Struggle to Shape America (Simon and Schuster, 2018)

Freud, Sigmund: The Future Of An Illusion (W.W. Norton, 1989, oorspronkelijke uitgave 1927)

Goldberg, Michelle: Kingdom Coming: The Rise of Christian Nationalism (W.W. Norton & Company, 2006)

Gopnik, Alison, Meltzoff, Andrew & Kuhl, Patricia: The Scientist in the Crib. What Early Learning Tells Us About The Mind (William Morrow, 2000)

Guthrie, Stewart: Faces in the Clouds. A New Theory of Religion (Oxford University Press, 1995)

Harris, Sam: The End of Faith: Religion, Terror, and the Future of Reason (W.W. Norton, 2005)

Harris, Sam: Letter to a Christian Nation (Vintage, 2008)

Hitchens, Christopher: God Is Not Great. How Religion Poises Everything (Twelve, 2009)

Irons, William: Religion as a Hard to Fake Sign of Committment (in Nesse, Randolph, ed.: Evolution and the Capacity for Commitment, The Russell Sage Foundation, pp. 292-309, 2001)

James, William: The Varieties Of Religious Experience (Create Space Independent Publishing Platform, 2016, oorspronkelijke editie 1902)

Kurtz, Paul: Living Without Religion (Prometheus, 1994)

Lernout, Geert: Jezus in Amerika. Een wereldmacht en haar religie (De Bezig Bij, 2011)

Lewis, James R., editor: The Oxford Handbook of New Religious Movements (Oxford University Press, 2008)

Lieberman, Daniel: The story of the human body (Allen Lane, 2013)

McCauley, Robert: Why Religion is Natural and Science is Not (Oxford University Press, 2011)

Nagel, Thomas: What Is It Like to Be a bat? (The Philosophical Review, 83, 4, pp. 435-450, 1974)

Shermer, Michael: The Believing Brain. From Ghosts and Gods to Politics and Conspiracies. How We Construct Beliefs and Reinforce Them as Truths (St. Martin's Griffin, 2012)

Sperber, Dan: Explaining Culture: A Naturalistic Approach (Blackwell Publishers, 1996)

Stenger, Victor: God: The Failed Hypothesis. How Science Shows That God Does Not Exist (Prometheus, 2010)

Vermaas, Peter: In God We Trust. Geloven in Amerika (Ambo, 2008)

Weinberg, Steven: Dreams of a Final Theory: The Search for the Fundamental Laws of Nature (Pantheon, 1993)

[i] https://www.pewforum.org/2019/10/17/in-u-s-decline-of-christianity-continues-at-rapid-pace/

[ii] De vaststelling dat het aantal christenen dalende is in de V.S. en het aantal "nones" en "unaffiliated" stijgend, werd reeds vastgesteld en gedetailleerd in kaart gebracht in een studie van het Pew Research Center gepubliceerd op 12 mei 2015: America's Changing Religious Landscape, zie: https://www.pewforum.org/2015/05/12/americas-changing-religious-landscape/.